| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка ТIЕКВ сущ.; -е, -е; -ер, -ери, -ера 1) сагъ чин авай затIунин (тахтадин, цлан, парчадин) са патай муькуь патаз авунавай чка. АскIан тир, цларни куьлуь къванерикай эцигнавай, малар твадай тевлеяр. Цлара пенжеррин ериндал гар къекъуьн патал тIеквер акъуднавай. А. Шагьмарданов. Майишатдиз регьбервал гуникай веревирдер. 2) ничхирар, гьашаратар ацукьдай эгъуьннавай чка. Цлан тIекве нуькIре мугна. Р. * ширин меци гъуьлягъ [илан] тIеквендай акъудда. Синоним: тIеквен. * тIекв-тIекв авун гл.. ни вуж-вуч 1) гзаф тIеквер акъудун. 2) куьч. тахьай гьалдиз гъун. Ватандашриз мисал хьана, мецел алай хва, Чапхунчи тIекв-тIекв ийидай бурав хьана вун. И. Гь. Рубаияр. * тIекв-тIекв хьун гл., гзаф тIеквер акъатун, тахьай гьалдиз гъун, ТIЕКВЕН сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, ~ра сагъ чин авай затIунин (тахтадин, цлан, парчадин) са патай муькуь патаз авунавай чка. За фена тIекве ндай гьа багъдиз, а руш атай вахтунда гьадан вилик кьуьлер ийида. Ф. Кесибдин хва Къагьриман. Шалам чилел эцигна, капан юкьвалди ягъиз раб сухиз, тIекве н акъудиз, ахпа сивяй чIугур кIвенкI алай еб тваз ада пине шаламдик кукIурзавай. З. Э. Муькъвел гелер. Рекьера кикIиз-кватиз ам са гьал Белиждин станцидив агакьна. Инсанар кIватI хьанвай тIеквендай адани билет къачуна. Н. М. Буба. Синоним: тIекв. ТIЕКЬ сущ.; -еди, -еда; -ер, -ери, -ера къушари къеняй акъатдай нежес. # вечрен ~, чубарукдин ~, къазран ~. ТIЕКЬРЕКЬ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра тIекьрекь сесерин ван. КIерецар хадайла, тIекьрекьдин ван гьатайтIани, абур тIуьрла, руфуниз регьят жеда. Р. * тIекьрекь авун гл., куь тIекьрекь сесерин ван авун. Жибинда тIекьрекь ийидай, зигъригъ ийидай затIар твамир. Р. ТIЕМ фарс, сущ.; -ини, -ина; -ер, -ери, -ера къуват. Сифте яз зи мецел атай «Диде» чIал, Руьгь ачухай тIем туширни дидедин? М. Агьмедов. Зи дуьнья. * тIем [гуж] акакьун [акатун] гл нин, куьн ник, квек къуват бес хьун, са кIвалах кьилиз акъудцай къуват хьун. [Мирим] - И калхуз гьеле дувулар ахъай тавунамаз, гьа дувулдилай илисна атIана, гадарна кIанда. Ахпа ада дувулар ахъай авуртIа, Аллагьди хвена хьуй, ахпа адак чи тIем акакь хъийич. Гь. Гь. Колхоз. Вичин гуж акакьдач, гун патал куьмек Са кьве йис я батрак кьуна кIвалел. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Кьвед лагьайдини, эгер чаз тади гуз, чи тIем акакь тийиз хьайитIа, куь куьмекни герек жеда. А. И. Къиргъин. Етим Эмин ацукьнава базардал, Гачал ава тIем такакьдай савдада. И. Гь. Рубаияр. Жуван тIем акакьдай затIар къацIарал буш чкайрал эциг. Заланбурун къайгъу за аквада, лагьана за хциз. А. Къ. Нехирбанни лекь. * тIем гъун гл., ни-куь нел-квел жуваз табиарун. Чара чIалал тIем гъун адаз четин акъваззавай. ЛГ, 2002,15. V. * тIем татун гл., нин нел-квел са кар ийиз къуват бес тахьун. Виш йисарин къене, садан тIемни татай чарх, тIвек эгъуьнна, къене барут турди хьиз, кьве патал пай хьана. С. Ярагъви ашукь Уьзден. ТIЕНГиР нугъ, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра лацу хъуьтуьл йис алай хьтин хъчарин жинс. Синоним: ламра(н) япар. ТIЕНКЬ сущ.; -ди, -да; -ер, -ри, -ра тIенкь сесерин ван. ТIЕНКЬУЬЛ нугъ., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра чIемерук. тIЕРИКЪАТ кил. ТАРИКЪАТ. ТIЕС рах.. сущ.; -ини, -ина; -ер, -ери, -ера литиникай ва я самарикай раснавай къерехар галай кьилел алукIдай затI. Нажмудин Самурский... кьвед лагьай жергеда кIвачел акъвазнава, кьилел гьа вахтунин тIес ала. ЛГ, 2003, 25. ХII. Синоним: шляпа. ТIЕХВ сущ,; -г, -е; -ер, -ери, -ера са тайин рангунин затIуник маса рангунин нукьта. ТIЕХВ кил. ТIВЕХ.. ТИБ 1 сущ.; типIре, типIре; типIер, типIери, типIера еке вилер ва къармах хьтин кIуф авай вагьши къуш. Адан са хамни кIарабар тир яхун тан, типIрен вилер хьиз экъис хьанвай вилер акурла, кичIевиляй инсанрин сив кIанзни-такIанз ахъа жеда, руьгьни акъатна хъфида. Б. С. Ардаван. Йиф са гъетери ваъ, типIрен вилерини экуь ийизва. З. Ш. * тIиб хьиз <текдиз> нар. текдиз, рахадай касни авачиз. Чи хьуре фекьи вич амач. Куьгьне хуьре амаз Милавердиди фекьивал ийизвай. Ам гила тиб хьиз текдиз ана ама. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. Муькуь патахъай лагьайтIа, дидени, бубани рагьметдиз фена, аяларни гьар сад санихъ акъатна, авай къарини кчудна, зун кIвале тIиб хьиз ама. М. В. Гьарасатдин майдандал. Рушари лув гана, чпиз кьилдин мукар храна. Итимни агъа дуьньядиз фена, зун къе тIиб хьиз текдиз амукьнава. Ш. Исаев. Кьисмет хьанач. ТIиБ 2 : * тIибдин ктаб куьгь., сущ. халкьдин медицинадин ктаб. ТIиЛи 1 прил. гъвар квачиз чрай кьелечI (фу) -Барутдин гумадин ни вучатIа тийижир заз училище кIелун, къизгъин цIай квай хьрак тIили шуткар чурч авур мисал хьанай, - лугьуз рикIел хкизва Набиева... 3: Э. Кьве фронтдин командир. Руша пакетда малдин якIун кьве консерви, кьве птулка «Рычал-яд» ва са тIили фу туна, къимет лагьана. А. Къ. Мал цаваравай савдагар ва я рикIелни алачир командировка.. ТIИЛИ 2 сущ.; -ди, -да; -яр, -йри,-йра къавай ва я къав хьтин чкадай авахьдай марфадин, стIал. Хъархъу тарциз тIили къведа, Аниз ( а)кьахна кул гьикI гуда? Лацу рушар чаз жагъидач, ЧIулав рушахъ пул гьикI гуда? Б. Гь Заз эвера. ТIИЛиСИМ фарс, сущ.; -ди, -да жув-жувавай квадардай, фикир ийидай мумкинвал къакъуддай кхьинар алаз махсус жуьреда хуьдай затI. * тIилисимда тун гл., ни вуж жув-жувавай квадарнавай гьалдиз гъун, фикир ийидай мумкинвал къакъуднавай гьал. Сифте Шавала лезги урус акадариз шофердал гафарин хар къурна. Адайни, тIилисимда турди хьиз, нефесни акъатнач. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. И къванци, гуя Абас тIилисимда тунва, адаз вичикай хабар амач. М. В. Гьарасатдин майдандал. Синоним: ицитIун. ТIИМИЛ нар. кьадардиз гзаф тушиз. Къуй дуьньядал гзаф хьурай мехьграр, ТIимил хьурай тарагъажрин агъавал. А. С. Къуй дуьньядал гзаф хьурай... Месела, Кеферпатан Кавказдин тIебиатдинни гъавадин мумкинвилерикай лап тIимил менфят къачузва. ЛГ, 1997, З. Х. Санани адахь вичин хсуси кIвал, са тIимил кьванни динжвал, асайиш къачудай пIипI бажагьат хьана. ЛГ, 2000, 3. VIII. * тIимил(ар) авун гл., ни вуч тIимил тир гьалдиз гъун. Агъадихъай цавун кIан жизви-жизви ачух жезвай.' Варзни экв тIимилар авуна цавун кьулалай винихъди алатнавай. А. Ф. Бубадин веси. Синоним: тIимил(ар)ун. Антоним: гзаф(ар)ун. * тIимил-гзаф тушиз нар., вахтунал гьалтайла, -яргъалди, кьадардал гьалтайла, - гзаф тушиз. КилигайтIа, тIеквенда кьурай векьер алчукна, чукварда авай аялар хьиз, жанавурдин шарагар авай. ТIимил-гзаф тушиз, дуьм-дуьз ирид. ЛГ, 2004, 27. IV. Синоним: дуьм-дуьз. * тIимил~тIимил нар. кьадардилай гзаф тушиз. Яргъал я зун гьарамрикай, Са куьнани авач зи вил. ЧIехи Касди тIямрикай, Пай ганва заз тIимил-тIимил. ММ. Хъуьредачни. * тIимил хьун 'гл., вуч кьадардиз авайдалай агъуз аватун. ЖикIийрикай хкуднавай дарманар, витаминар бес тежедайла, бедендик иви тIимил хьайила, ишлемишда. Т. Тагьирбеков. Къацу аптека. Багъирован серенжемри «хьсан нетижаяр» гана. шумудни са лезги хуьр вилиз акваз-акваз лезги убайриз элкъуьрна. Иллаки Къубада лезги хуьрерин кьадар тIимил хьана. М. М. Лацу лекеяр. Антоним: гзаф хьун. * тIимил-шимил рах., нар. кьадардиз тIимил. Гьакьарай къачур тIимил-шимил техилни ихьтин крариз гайила гишила амукьдай. А. Ф. Риза. КIаник тIимил-шимил жуьгъен кумаз эцигна акъугънавай чхайри гьасятда цIай кьуна. Б. Гь. Заз эвера. - Вуна кьушун кватIа, пул жагъидайди я. За куьмекда ваз тIимил-шимил. З. Р. Гьажи Давуд. ТIиМиЛАРУН гл., ни-куь вуч; авай ва я лазим кьадардилай агъуз авун. Кьисметди ваз гъайи рушан Шаклувилер тIимиларда. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Совет гьукуматди лагьайтIа, сифте йисарилай кьил кутуна лезгийрин кьадар тIимилариз башламишна. "Самур" газ., 2002. ТIИМИЛВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера са вуч ятIани тIимил тир гьал. Антоним: гзафвал. ТIИРИХ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра малдин хамуникай тайин жуьреда раснавай кIвачин къапарин жуьтуьнин хел. Мисал яз къачуртIа, къвал ( бедендин пай), эчIел, син, тIирих, мих, цIиртI... эрмени чалай атанвайбур я. М. Алипулатов. Лезги чIалан машгъулардай грамматикадай материалар. ТIИШ туьрк, сущ.; -ини, -та; ер, -ери, -ера 1) гьайвандин, ничхирдин нер, пIузарар, сив алай чка. КицIи вичин тIиш цавуз хкажна, ахпа атIуз-атIуз гьарайна. Лезги халкьдин махар. 2) куьч., векъи инсандин кIуф, сив. [Хибба]. Я хтул, секин хьухь! Вун зи патав гумай кьван, вал тIубни эцигдай кас жедач, ви тIиш саламат амукьда... Ф. Б. Филиал. * тIиш-пIуз векъи, рах.; сущ. инсандин сив, пIузарар, чин - вири санлай. ТIиш-пIуз яру хьанвай Гьасан милициядин работникри, Мирзединни Шамилан кIаникай хкудна, пудни махсус автомашинда аваз милициядин идарадиз тухвана. Я. Къафаров. Мейит. * тIиш цава кьун <цавуз хкажун> рах., векъи, гл., ни такабурлу хьун, фурслу хьун, масадбур гьисаба такьун. Рангни буз я, вични - эркек, Агъзурдакай садни жеч тек, ТIиш цавуз кьаз яда вичи кек, Юкъуз-физ ахвар авайди туш. С. С. Кьве кIвачел къекъведай лам. Тай-туьшдилай марифат кьулухъ галаз, Гьич садан гаф такьаз тIиш цава аваз. А. Гьажи. Пис хциз. Рахадайла, на зун авам итим я лугьуда, вун вири кIвалахар чидай бухгалтер я лугьуз, на ви тIиш цава кьада. Бес и на ийизвай амалар бухгалтердиз, коммунистдиз кутугнавайбур яни? Къ. Къ. ЧIурун паб. Синонимар: кьама ялар тун, нер цава (цавуз) кьун. ТIУ || ТIУН кIус са кIвалах, гьерекат авун паталай гузвай эмирдик тавакъудин ва я зурунин гьисс кутазвай гаф - Я де! - ван акьалтна эверна руша. -Вун фад-фад хъша тIун! Гь. Къ. Магьини Дилбер. Синоним: кван. Кимерал са ни ятIани хипер чуьнуьхна лагьайла, и чубанри ва хузаинди, "жер кар туш, бес дуьз угъри ятIа, чи хипер тухурайтIу" лугьуз фурсар ийиз хьана. Э. Бабиров. Йифен чинерар. - Я Рзахан, вуна салаз пер ягъа тIу! С. Муслимов. ЦицIигъ~наме. Ша тIун, чи кIвалерин патав, ахпа аквада ваз вуж чакай викIегь ятIа, - давамарна Мирземета. ЛГ, 1996, 5. VII. ☼ кIусар ман, жал, де, гьа, тIу, хьи вири дуьшуьшра маса гафаркай чараз кхьида. Лезги литературный чIалан орфографический къайдайрин свод. ТуькIуьрайбур: Гаджиев М., Алкадарский А. К. -Махачкала, 1938, ч. 27. ТIУБ сущ.; тупIу, тупIа: тупIар, тупIари, тупIара 1) инсандин гъилин далудилай, кIвачин чинилай кикерихъди фенвай паярикай сад. Мад, чапла гъил чинив атана, къизилдин гьяркьуь тупIал галай тIуб спелрин кIвенкIверал элкъвена. А. А. Пад хьайи рагъ. 2) майишатда герек тадарак кьадай чка. 3) пенжер агалдай гъвечIи ракьун, симинин кIус. * кIанчIал тIуб, къалурдай тIуб, кьулан тIуб, бицIи тIуб, къени тIуб, гьвейи тIуб. * тIуб гун нугъ., гл., ни квез 1) са никай ва я квекай ятIани рахун, фикир авун, адан пис-хъсан ахтармишун. Магьамедсалегьа кIвализ хъфидай рекье вуч ятIани Нигера вичиз лагьай гафариз тIуб гузвай. А. А. Лезгияр. 2) герен-герен тIуб элкъуьрун. хер къадгъунун. Синоним: тупIалай авун. * тIуб сара кьун гл., ни авур кардал пашман хьун, гьайиф чIугун. Гуругьри элкъуьрна фикир, Чпин тупIар кьуна сара, Залан гьал авуна зикир, Лагьана ажугъдал "пара... А. Ф. Дяве. * тIуб атадун кил. тIуб экъуьрун. * тIуб жакьваз амукьун гл., вуж дериндай гьайифар чIугваз амукьун. Усмана вичин аялриз цIегь ягъиз туначир. Гуьгъуьнай малум хьайивал, цIегьер атана гададин чиникай кьал кягъай цуькуьн баклук хьтинди хьайила, ам тIуб жакьваз амукьналда. З. Э. КУТВ-диз фена. * тIуб сара [сиве] кьуна амукьун гл. мягьтел хьана амукьун, мягьтел хьайи гьалдиз атун. Инсанар тIуб сара кьуна амукьна. Гь. Къ. Четин бахт... Къе ахьтин дережада авайбуру чпи-чеб тухузвай тегьерар, къуллугърикай менфят къачузвай жуьреяр акурла, чун тIуб сара кьуна амукьзава М. Ж. Квахь тийидай гелер туна. Депутат жез авайди пул. Къизил дагълар хиве кьуна. Къе саилар хьайила бул, Амукьна тIуб сиве кьуна. Ш, Агъакеримов. Дуьз хъийизва лугьуз рацIам... * тIуб сара кьун [жакьун]1 гл., ни низ. гьелегьар кьун. ИкI лагьана вичин мягькем къелемдиз Кьилав гана, кьейиданни чка кьаз, Ам женг ийиз фенай вири алемдиз Мани лугьуз, душмандиз тIуб сара кьаз. И. Гь. СтIал Сулейман. Заз ван хьана: чпи-чпиз тIуб сара жакъун кими туш. С. С. Синонимар: сас регъуьн, тIуб юзурун. * тIуб сара кьун [жакьун]2 гл., ни. 1) мягьтел хьун, тажуб хьун, вуч ийидатIа, тийижиз амукьун. Нече-шумуд кесибди тIуб кьуна сара, Кьуна чуькьвез чун пацара Хьана а Шамхал, Дагъустан. С. С. Дагьустан. Акурла Московдин куьче, Зун тIуб сара кьаз амукьна, Чиз амукьнач заз и пеше, Гъилер хъуьчIуьк кваз амукьна. С. С. Акурла Московдин куьче. Югъди-йифди на чIугу агь, Яхъ жуван тIуб сара, юлдаш. С. С. Ленин кьейила. ЧIурун пабни амачирла, ина зун низ герек я? АкI ятIа, мад зун и хуьр галай патахъ килигни хъийидач, экъечIна квахьна фида са патахъди. Кьуй ахпа чIурун паб вичин кьве аял галаз тIуб сара кьуна, гьикIин-вучин лугьуз амукьрай. Къ. Къ. ЧIурун паб. Инсанар тIуб сара кьуна амукьна. Гь. Къ. Четин бахт... Къе ахьтин дережада авайбуру чпи-чеб тухузвай тегьерар, къуллугърикай менфят къачузвай жуьреяр акурла, чун тIуб сара кьуна амукьзава. М. Ж. Квахь тийидай гелер туна. - Премия вучтинди я, лайихлу тIвар гьинвайди я? Вун кими хьанвани? Са затIни авайди туш - лагьайла, Тамални, кесиб, тIуб сара кьуна амукьнай. М. Садикь. Дуст. 2) гьайиф хьун. Вазни заз хьиз кIандачиртIа, Вучиз бес вуна ТIуб сара кьаз вилералди Зун рекье тунай. А. М. Кумир зи рикI. Синоним: тупIар кIасун. * тIуб хьтин прил. тек. Ахьтин жегъизар гвачир тIуб хьтин свас кIвализ атайла, заз ван хьайи элди вуч лугьурай? Къуншийрин чиниз гьикI экъечIда? Бес сундух, мес-къуьж, гарнитур, халича, квар, лигенар,... гварчиди гьихьтин свас хьурай? А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. * тIуб экъуьрун [атадун] гл., ни кве чириз алахъун, къекъуьн, ахтармишун. Фикир ийиз, медицинадин сирера тIуб экъуьрай кьван духтурдин пелез тIал акъатнавай. З. Э. Булахдал. Заз вуч ятIа чизмач ахвар, йифизни тIуб экъуьриз и дуьньядин сирера. А. Ал. Са югъ фена. Гила кар-пеше акьалтIнавайбуру гьа и чкайрани тIуб атадиз башламишна. И. Къ. Смоленский чилел. Синоним: тупIалай авун. * тIуб эцигун гл., ни нел кягьун. Я хтул, секин хьухь! Вун зи патав гумай кьван, вал тIубни эцигдай кас жедач. Ф. Б. Филиал. * тIуб юзурун гл., ни низ гьелегьар кьун, кичIерар гун.. КичIарар гуз тIуб юзурна, Ямир лугьуз пара зуьрне, А залумди гьа икI чIурна Кесибрин кIвалер, Дагъустан. С. С. Дагьустан. Кесибрин дерт къалурзава Эмина, Хандал, бегдал хъуьрез, абуруз экъуьгъуй, Залумриз тIуб юзурзава Эмина, Минет ийиз мурк цIурурдай ракъиниз. И. Гь. Халкьдиз мекьи... Синонимар: сас регъуьн, тIуб сара кьун. * тIубни кя [хукIун] тавун гл., ни 1) квек ишлемиш тавун, гъиле кьун тавун. Сурхаян харапIадай атай затIарик тIубни кянач, сиви ван тавуна, абур детдомдиз ракъурна. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. 2) ник-квек гатун тавун, ягъ тавун. - АлакьдатIа, экъечI, Чна вак тIубни кядач! - лагьана гадайрикай сада. Къ. А. свас. Абид серсер хьана акъвазнавай. «гьа икI, са тIубни хукIун тавуна?'.» - жузазвай адан вири акунри. Къ. А. Асландин рикI авай инсан. * тупIа тIуб турди хьиз нар. лап сихдиз. И ван хьайила, къунши шегьеррай, хуьрерай инсанар атана, майдандал тупIа тIуб турди хьиз, кам эцигдай чка амачиз халкь, махлукьат кIватI хьанвай. Ф. Далалубегьли. Страницы: 1 2 3 4 |
| |||||||
|
