| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка УЬМУЬР араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) яшайиш. Я тIебиат, зун куьз халкьнай - Уьмуьр гана, бахт тагана? Ф. Уьмуьр са затIни туш хьи бахт авачир1 . Е. Э. Бахтсузвал. - Итим яни, тушни вун Къалурда ви уьмуьрди; Вуна гайи хийирди, Вуна тагай шийирди... А. С. Хцихъ галаз ихтилат. 2) яшайишдин йисар, вахт. Хьурай вичин кефи къумбар, Гуьгьуьл шад яз, уьмуьр санбар. С. С. Самурска Нажмудиназ салам-дуьа. Уьмуьр хьана винни санбар, Дуьньядикай хьухь тIун хабар... С. С. Гъуьлуьнни папан гьуьжет. [Гегьвер] - Гьин вун харапIа хьуй, имани чиди уьмуьр яни, са вахтундани рябет алай затI жегъин тийир, папарин уьмуьр икI акъатзавайди я, мугьман-итимдин виликай амукьайтIа амукьна, чун гьадан иеси я, гьамни кIанер-кIунер. ТамукьайтIа чун са куьнин иесини туш. Гь. Гь. Адетдин къармахра. * умуьр куьруь хьуй! межд. къаргъишдин са жуьре. Жеч мад ихьтин мелгъуьм къари, Уьмуьр хьуй ви, яллагь, куьруь. Е. Э. КафтIар къарийриз. * уьмуьрдин юлдаш ктаб., вуж шариатдалди ва я къанундалди санал хизан туькIуьрзавай итимдиз дишегьли, дишегьлидиз итим. Куь руш Гуьлназ заз бегенмиш хьанва. Эгер рази хьайитIа, ам уьмуьрдин юлдаш хьана кIанзава заз. И. А. Гуьлназ. Вакай адаз уьмуьрдин юлдаш хьайила, адан веледдиз вун дидени жеда. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. Зейнидинани адан уьмуьрдин юлдаш Мегьрибана чпин кьуд аял - пуд рушни са хва - тербияламишзава... ЛГ, 2004, 13. IV. Синонимар: кIвале авайди, паб, къари. * уьмуьрдиз куьчуьрмишун (кечирмишун) ктаб., гл., ни вуч са вуч ятIани кьилиз акъудун, кардик кутун. Программа уьмуьрдиз кечирмишун патал финансламишунин вири чешмейрай 2 миллиардни 288 миллион манатдин такьатар чара авуна. ЛГ, 21.02.2004. 2002-2003 - йисара – «Россиядин Кьиблепад» ФЦП уьмуьрдиз кечирмишунин нетижайриз къимет гуналди, М. Мегъамедова малумарайвал, ада Кьиблепатан Федеральный округдин, гьа гьисабдай Дагъустандин, экономика мягькем хьуниз куьмек гузвайдал так алач. ЛГ", 21.02.2004. УЬМУЬРДА нар. яшамиш жедай кьван вахтуна. Ви шерифдиз икрамна за уьмуьрда Акун патал са бахтавар югъ ширин. Е. Э. Гъуцар, ви сир вуч я зун халкь авунин?! ТIурфан кIанда, рагъни кIанда уьмуьрда, Кьиникьин рехъ вар-девлетди хвейид туш. З. Р. Синоним: уьмуьрлух(да). УЬМУЬРДИН прил. уьмуьрдиз талукь тир. Девир зегьметкеш халкьдин яшайишдин, уьмуьрдин шартIар дуьз туькIуьриз тежедай гьукумдаррин гъиле гьатнавайди, дуьнья кьве патан -. кесибринни девлетлуйрин терефриз пай хьанвайди абуруз ачухдиз аквазвай. Д. Джамалов. Лезги литература. Учебник. VIII кл. * уьмуьрдин махар лит., сущ. уьмуьрдиз талукьарнавай махар. Махара халкьдин яшайиш, уьмуьр гегьеншдиз, чан алай са гьалда къалурнавайди хьиз, анра куьгъне заманада халкьдин зегьметдин шартIарикай, дуьньядин гьакъиндай абурун фикиррикай, куьгъне адетрикай, къайдайрикай хъсандиз суьгьбет авунва. Уьмуьрдин и тереф ачухдиз къалурзавай ихьтин махариз яшайишдин махар лугьуда. «Исакьни Юсуф», «ЧIемни вирт эличай хешил», «Бубадин хазина»... Гьа ихьтин махарикай я. Н. А. Литературадин хрестоматия., 1966. * уьмуьрдин уькIуь-цуру сущ. АбдулмутIалиб Садикьов Муьгъверганрин хуьряй я. Вири таяр-туьшер хьиз, ина адан кIвачи чпл кьуна, чIехи хьана, уьмуьрдин уькIуь-цуру дадмишна, вичин гележегдин рехъ кутуна. "Самурдин сес" газ., 2005,4. VI. * уьмуьрдин юлдаш ктаб., вуж шариатдалди ва я къанундалди санал хизан туькIуьрзавай итимдиз дишегьли, дишегьлидиз итим. Куь руш Гуьлназ заз бегенмиш хьанва. Эгер рази хьайитIа, ам уьмуьрдин юлдаш хьана кIанзава заз. И. А. Гуьлназ. Вакай адаз уьмуьрдин юлдаш хьайила, адан веледдиз вун дидени жеда. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. Зейнидинани адан уьмуьрдин юлдаш Мегьрибана чпин кьуд аял -пуд рушни са хва - тербияламишзава... ЛГ, 2004, 13. IV. Синонимар: кIвале авайди, паб, къари. УЬМУЬРЛУХ прил. вахтуниз табий тежер. Синонимар: гьамишалугъ, гьамишан, даим, эбеди тир. УЬМУЬРЛУХ || УЬМУЬРЛУХДА туьрк, нар. яшайиш авай кьван вахтунда, девирда. Уьмуьрлухда зун фитнейри кайид я. Е. Э. КIандач рекьиз гафар амаз лугьудай. [Мирим]. - А вини мягьледа авай гачалабурун ШамацI ава гьа! Къабандин хва и уьмуьрлух чарадан кIвалерал хьайиди я... Гь. Гь. Колхоз. Халкьдин чIехи шаир СтIал Сулеймана чи чIехи девирдиз лайихлу произведенияр яратмишна. Вичин девирдин произведенияр яратмишай авторар уьмуьрлухда халкьдин фикирда амукьдай адет я. З. Э. ЧIехи шаир. Магьамедсалегьаз фидайдалай уьмуьрлух субай яз амукьайтIа, хъсан тир. А. А. Лезгияр. За лугьузва: «Ватандани, ядрани, Зи хва, ви тIвар уьмуьрлухда уьзден хьуй». А. С. Лезги куьче. Синоним: уьмуьрда. УЬМУЬРУЬЛЛАГЬ нар. 1) уьмуьруллагь зи яшинда Заз гьич тахьай ван хьана хьи. ЦIи Куьредиз хупI гишинда, И кар заз дакIан хьана хьи. С. С. ГьажикIа. 2) (чIехи гьарфунилай - Уь) эркекдин хас тIвар: Уьмуьруллагь. УЬНДУЬШКА сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра кIвалин еке къуш. Махсудахъ галаз санал ада и хуьре уьмуьрдани тахьай уьрдегрин, къазарин, уьндуьшкайрин дамазлух кутуна. З. Э. Муькъвел гелер. А абдалдиз чавай вуч жеда? Гужуналди адавай пул къакъуддани? ТахьайтIа, адан уьндуьшкайрин суьруь са патахъ алуддани? Н. Ибрагьимов. Сирлу межлис. УЬНУЬГ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, йри, -ра куьлуь дердийра ишлемишдай зунжурдин гьалкъа хьтин тадарак. Атай-фейидан балкIанар ктIундай уьнуьг галай шалмандилай башкъа, ина куьгъне са куьникни вичин сифтегьан ухшар кумачир. М. Гь. Им къван, имни терез. УьпМИШУН гл., ни вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; уьпмиш авун, уьпмиш тавун, уьпмиш тахвун, уьпмиш хъийимир темен гун. Гуьлназан кьуьзуь диде, вилер шехьиз, Векъи дердеривди зурзадай, Гагъ адан лацу къайи пел уьпмишиз... А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. УЬРДЕГ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, йра гьяркьуь кIуф, куьруь гардан, куьруь кIвачер авай це сирнавдай къуш. Уьрдегар ва къазарни кудай ракъиник вирин винел сирнав ийиз, чпи-чеб цик кутаз-хкудиз икI машгъул тир. Къ. М. Душмандин тум. Нур къалуриз, цIийи сусан дуьгуьр хьиз, Лепедава, уьрдег алай са вир хьиз... Х. Х. Масан баде. УЬРКУЬТМИШ туьрк: * уьркуьтмиш хьун гл., вуж-вуч 1) катун, зарб кваз къакъатун. Ам (самолёт. -А. Г.) Гетин дагъдин кьиливай къакъатна ва Николаян къеледин винелай Луткунрин багълар галай патахъ уьркуьтмиш хьана. А. А. Лезгияр. И къабандин хцикай, садра акуна хьи заз, кард уьркуьтмиш хьана фена, зун гъуьрчеваз хьана. Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье. 2) кичI кваз хьун. Вердиш кард хьиз эгечIда вун, Уьркуьтмиш жез къекьечIда вун. Е. Э. Я бахтавар. УЬРКУЬТМИШУН гл., ни-куь вуж; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; уьркуьтмиш авун, уьркуьтмиш тавун, уьркуьтмиш тахвун, уьркуьтмиш хъийимир кичIерар гун, къурху авун. УЬРУЬШ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри 1) чил(ер). Вун хьиз садни кIан хъижеч заз, бейниван, Тикрар жедач заз вун акур уьруьшар. Г. Селимова. За хъийидач усалвал. И дуьзенрин иеси хьайи совхоз гила масаниз, хейлин къулай уьруьшар авай райондиз куьчарнава. Гь. М. Им къван, имни терез. 2) малар, хипер хуьзвай векь, хъач авай чкаяр.... Чигалиди нехир тамалай анихъ галай уьруьшдиз акъудна. Б. Гь. Заз эвера. Гила маргъухъанар дагъдин уьруьшрай векьер ягъунив эгечIнава. К, 1986, 15. VIII. Синоним: чIур. УЬСТУЬ: * уьстуь баши туьрк, сущ. 1) винелай алукIдай партал. Вичел алай пек-лек, уьстуьбаши куьгьне тиртIани, туькIвей къаш-къамат авай жегьил Назанидиз, вичин вил акьунамаз, бегенмиш хьанвай. З. Э. КУТВ-диз фена. Уьстуьбаши вири Тамам хьайила, абур алукIна, спелриз звар гайи Муртузаз тамашзавай казармада авайбуру лагьана... З. Э. Мехъер кьуьл туш. 2) винел патан акунар. Жемятдин юкьвал акъвазна рахазвай юкьван ва шуькIуь буйдин Махсудан уьстуьбашиди ам кьушундин командир хьиз къалурзавай. З. Э. Муькъвел гелер. УЬТЕРИ туьрк, нар. зайифдиз. Гьар са пад пара секин тир, анжах дагъдин кIаняй авахьзавай вацIу къерехра авай рагар язавай сесинин уьтери ван чал къвезвай. А. Ф. Бубадин веси. Са гаф лагь, яр, уьтери заз, - Куьз на зи чан акъудзава? С. Султанов. Са гаф лагь, яр. * са уьтери. УЬТКВЕМ 1 туьрк, прил. къуватлу, таъсирлу. Са замандан тахьай хьтин Уьтквем гьукумат ава чаз. С. С. Еке къуват. Ша майдандиз экъечIин чун мягькем яз, Тухудай кар кьиле тухун уьтквем яз, Эренлар чи руьгь я, рикIер зегьем яз, Пак ракъиник таж алай хуьр - Миграгъар. А. С. Миграгъар. УЬТКВЕМ 2 нар. къуватлуз, таъсирлувал хас яз. Шумуд куьк затI хьана яхун, Амач уьтквем луькIуьн, рахун. Йикъалай-къуз чIугваз бархун, Хирер лап яман хьана хьи... С. С. Амач лугьуз падишагь. - Сулейман, вунни большевик яни, аквар гьаларай, вун партиядин жергейриз гьахьнава? Гьавиляй вун «Чун», «Чахъ галаз» - гафар кваз икI уьтквем рахазва жеди?. Къ. М. Рекьин риваятар. Синонимар: уьтквемвилелди, уьтквемдаказ, уьтквемдиз. УЬТКВЕМВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери. -илера уьтквем тир гьал. Алахъда зун кIватIна дерин фикирар, Ишигъ гудай цIарарин кIунчI дуьзмишиз, Кхьиз абуруз лайих авай шиирар, Зегьметчийрин уьтквемвилиз алхишиз. Ш. Э. М. Пакамахъ. А шиирра чи ислягь уьмуьр, чи инсанрин кьегьалвилин зегьмет, абрун гьунарлувилин ва уьткемвилин лишанар ачухдиз, инанмиш жедай гьалда къалурнава. А. С. Жегьил шаиррин яратмишунин бязи месэлайрикай. Къенин мэрни мягъкемвилиз Хва я ханвай уьтквемвилиз! М. Ж. Са суварин суфра! УЬТКВЕМВИЛЕЛДИ нар. уьтквемвал хас яз. Ам кьейибур шадвилелди хьуьредай, чпи са еке гьунар авур хьиз уьтквемвилелди рахунар ийиз-ийиз элкъвена хъфена. А. Ф. Лянет. Кьил хкажна, кIуфни экъисна уьтквемвилелди рахазвай Лукьман уь-уь ягъизвай жуьже кIекрез ухшар тир. З. Э. Рамзият. Синонимар: уьтквем, уьтквемдаказ, уьтквемдиз. УЬТКВЕМДАКАЗ нар. уьтквем гьал хас яз.. Уьтквемдаказ вилик куьн вач, Аллагьдиз къурбанда куьне Куь гунагьар квачир чанар! А. Ф. Дяве.. Синонимар: уьтквем2 , уьтквемвилелди, уьтквемдиз. УЬТКВЕМДиз нар. уьтквем яз. Уьтквемдиз вегь куьне камар, Чи ватандин кьегьалар. А. Ф. Дяве. Хуьзвай къеле алпанвийри уьтквемдиз, Азадвал хьиз, а вар фуни кьафун тир. Х. Х. Масан баде. Синонимар: уьтквем2 , уьтквемвилелди, уьтквемдаказ. УЬТМИШ: * уьтмиш хьун гл., вуж-вуч тади кваз са патахъди фин. Гагь-гагъ жегьил свасан кьилихъ галай ипекдин къирди хьиз хъуьтуьлвилел лепе гузвай гарун лепеяр, чаз тIимил эсер къалурна, хьиз, алатна уьтмиш жедай. А. Ф. Лянет. КузватIани аранда яр Ракъини къизмиш, Кьил агъадал кьезил талвар Таххьурай уьтмиш. П. Ф. Агь, чилин циф! Гила уьтмиш хьухь. Югъур хьуй. Чаз вун чидач, ваз - чун. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. [Рамазан]. Ди ша, геж тахьурай, юлдашар, ша фин! Абур гьинихъ уьтмиш хьанвата, акван. Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье. Чун инра яргъалди амукьайтIа, адакай са хийирни жедач. - Зун фидай чка ава, - жаваб гайи и кас уьтмиш хьана. З. Э. Рамзият. ☼ 1964-й йисан «Лезги чIалан орфографиядин словарда» ва «Лезги чIаланни урус чIалан словарда» (1966-й) уьтмуьш кхьин дуьз яз кьабулнава. 1989 - йисалай инихъ акъатай орфографиядин словарра уьтмиш гьатнава. УЬТМИШАРУН гл., ни-куь вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; уьтмишар авун, уьтмишар тавун, уьтмишар тахвун, уьтмишар хъийимир са патахъди фин. УьтУЬ урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра шуьткьверар гьатнавай ва я чуьхвена кьурурнавай парталар цIалцIам гьалдиз гъун патал элкъуьрдай гзаф чими махсус алат. Вагьабаз акI тир хьи, гуя уьтуьдилай алахьзавай бугъ вичелди къвезва ва нефесдик акахьзава. М. В. Гьарасатдин майдандал. * уьтуь ягъун гл., ни квез шуьткьверар гьатнавай ва я чуьхвена кьурурнавай парталар цIалцIам гьалдиз гъун патал гзаф чими махсус алат элкъуьрун. Партал хъсан я уьтуь ягъайди, Амма рехъ... халкьдин кIвачи атIайди. А. Ал. Бейтер. Кастумар мукьуфдивди столдал экIядай. Абуруз уьтуь ягъиз башламишдай. М. В. Гьарасатдин майдандал. Хуругандиз уьтуьни язавани вуна? Акьван чин къалурмир, алатдач а сикI. П. Ф. Жуван руг. УЬ-УЬ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра кIвалин къушра (кIекре) кIуфай акъудзавай уьуь сес(ер). Хуьрелни кIикерин уь-уьйрин ванер къугъвазва. М. В. Гьарасатдин майдандал. * уьуь ягъун гл., ни кIвалин къушра (кIекре) кIуфай уьуь сес(ер) акъудун. Кьил хкажна, кIуфни экъисна уьтквемвилелди рахазвай Лукьман уь-уь ягъизвай жуьже кIекрез ухшар тир. З. Э. Рамзият. Фере кIекрез, ягъайла сифте уь-уь, АкI жеда, лап чил пад авур хьиз вичи. О. Гьуьсейнов. Бубадин насигьат. КIекре уь-уь-уь ягъун - им «ина виридалайни кьилинди вуж ятIа» къалурун я. ЛГ, 2004, 2. XII. УЬ-УЬФ! Межд. пис ни къведайла, наразивал къалурун патал лугьудай гаф. Пуд лагьай сеферда чIехидан гъиле вичин гъуд кьван авай са цIиб гьатна. Ада къаб алцумзавай тегьерда кьвед-пудра агъуз-виниз авуна. Ахпа, хъурхъ галудна, матIарин тIурар алай мегъуьн чха хьиз къалурзавай зурба нерихъ чIугуна: - Уь-уьф!. Ни къвезва... - Куьн ни къвезва? Б. Гь. Заз эвера: УЬФТ сущ.; -ини, -ина; -ер, -ери, -ера сес галачиз сивяй акъуддай шуькIуь ва кьакьан ван. НикIин муькуь, инсанар гзаф кIватI хьанвай кьилихъай уьфтинин ван атана. А. А. Лезгияр. Рамизни теспача я. Ада уьфтуьнай гутур-гутур авазрал илигнава... Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. * уьфт ягъун гл., ни сивяй сес галачир шуькIуь ва кьакьан ван акъудун. Са юкъуз ида халудин паб гъавурда туна, вич, чуьнгуьрни къачуна, ламрал акъахна, уьфт ягъиз-ягъиз булахдал фена. Ф. Халуни хтул. Ам балкIандал алаз хуьквезвай. Дар уламдал агакьзавай. Асана адет тирвал уьфт яна сигнал гана. З. Э. Муькъвел гелер. Синоним: уьфтуьнал илигун. * уьфтер агалдарун гл., ни нихъ са никай ятIани ягьанатар авун. Кесибрал хъуьрез акъатна пIузарар, Яргъалайни абурухь уьфтер агалдариз... А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. * уьфтуьнал илигун гл., ни сивяй яргъалди сес галачир шуькIуь ва кьакьан ван акъудун. Хелеф халуди уьфтуьнал илигнавай. А. Кь, Нехирбанни лекь. Синоним: уьфт ягъун. УЬЦIЕЗ, УЬЦIЕНА уьцIуьн глаголдин формаяр. Кил. УЬЦIУЬН. УЬЦIУЬ прил. кьелен тIям авай. Гьахъсуз кьейи инсанрин, вилерал уьцIуь накъвар алаз веледрин рехъ вилив хвейи дидейрин мурад-метлеб гьа им я Я. Ш. Гьахъ квахьдач. УькIуь затI аватIа, цагъ ава, Экуь затI аватIа, рагъ ава. М. Б. УькIуь затI аватIа... ☼ 1955 - йисалди анжах са вариант уьцIуь ( кил,: М. Г. ЛЧЮС, 1955) литературный чIалан норма яз къалурнавай, 1964 - йисалай башламишна, кьве вариант - кIуь ва уьцIуь кьабулнава. Кхьинра ва рахунра и кьве вариантдилай гъейри, маса вариантарни гьалтзавайди фикирда кьуртIа, и "цIийивилихъ" са чарасузвални авачир. * уьцIуь авун гл., ни вуч кьелен тIям авай гьалдиз гъун. РикIе яр авай руша хуьрек уьцIуь ийида. Р. * уьцIуь хьун гл., вуч кьелен тIям авай гьалда хьун, гьалдиз атун. Гьуьлуьн яд уьцIуь жеда, вацIун яд - верцIи. Р. * уькIуь-цуру сущ. дуьньядин пис-хъсан. Зун кьве дуьнья акур ашукь я, за уькIуь~цуру дадмиш тавур затIни амач. К, 1989, 29.III. УЬЦIУЬВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера уьцIуь тир гьал. УьЦУЬДАКАЗ нар. кьелен тIям авая гьал хас яз, гьалда аваз. УЬЦIУЬН гл., вуч; -веда, -вена; -вез, -везва; -уьцI, -вен, -уьрай, -вемир; уьцIуьн тавун, уьцIуьн тахвун, уьцIуьн хъийимир кьакьанвилихъ эцигнавай дарамат чилихъди ярх хьун. Ибур фейтIа, - цал уьцIенва, гада куьчедай агъуз физва. Ф. Рустам Зал. Рахазвай Асан акъваз хьана. Ада, чилер зурзана,» куьгьне кIвалер уьцIенва, лагьана, фикирдай тестикьарна. З. Э. Муькъвел гелер. Балхундик фейила, идаз дагълар уьцIедай хьтин ванер, атана. Ф. Синоним: чукIун. УЬЦIУЬРУН гл., каузат., ни-куь вуч кьакьанвилихъди яргъивал авай затI чилихъди ярхарун. Дуьньядин виридалайни фагьумлу махлукьди вич яшамиш жезвай кIвал фагьумсуздаказ уьцIуьрзава. "Самур" газ., 2002, 25. IV. Синоним: чукIурун. Страницы: 1 2 |
| |||||||
|
