| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка ЦIАРБА 1 : * цIарба-цIар нар. гьар са цIар(цIе). СтIал Сулейман урус чIалал малум Николай Ушакован, Семен Липкинан, Эфенди Капиеван ва масабурун таржумаяр цIарба-цIар урус чIалаз злкъуьрайдини Гьажибег Гьажибегов тир. Гь. Гашаров. Хайи халкьдин рекье чан эцигайди. Существительнидин, прилагательнидин, глаголдин ва маса гафарин дибар тикрар хьана арадал атанвай наречияр арада дефис аваз кхьида. Месела: цIарба-цIар, дуьм-дуьз, михьи-михьелай... Лезги чIалан орфографиядин къайдайрин свод, туькIуьрайди У. А. Мейланова. - Махачкала, 1998, ч. 16. ЦIАРБА 2 сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра кицIин лакIаб. ЦIАРНАХ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) чепелукьдин шараг. 2) хамунал карар, гачалар жедай азардин тIвар.... туьлек тавуна чIар фенвай къвалар цIарнахди кьунвай... А. Исм. Эхиримжи къув. ЦIАРУ прил. 1) гьар жуьредин рангар акахьнавай. Жибиндавай цIару алма, Кьеневай цилер юзазава. Акур-акур рушаривай, Гада, за вун жузазава. Ф. Гьар гьафтеда гьар са тегьер аквада Ви тегьер заз, Яру, цIару гуьллуь чит. Е. Э. Яру, цIару гуьллуь чит.... и касдин кьилел рагъул фес алай, адан гъиле цIару тIвал авай. А. Исм. Эхиримжи къув. Харад перем буйдиз дигай, Алай пешер ярубур тир. Квел ихтибар жедач загай, Вилер са кIус цIарубур тир. С. Ярагъви ашукь Уьзден.2) (чIехи гьарфуналди - ЦI) эркекдин тIвар: ЦIару. ЧIехи бубадин далудихъай тIапIахъан ЦIару акъвазнавай. А. Къ. Нехирбанни лекь. ЦIАРУБУР цIару прилагательнидин гзафвялин кьадардин форма. Кил. ЦIАРУ. ЦIАРУВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера цIару тир гьал. ЦIАРУ3 нар. цIару яз. ЦIАРХ сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара са квел ятIани чухвай хьтин гел. * цIарх авун гл., ни квел са квел ятIани чухвай хьтин гел арадиз гъун. Папан хъиляй столдал цIарх ийидалди, куруна амай хинкIар тIуьртIа хъсан я. Р. * цIарх хьун гл., квел са квел ятIани чухвай хьтин гел арадиз атун. Кинияр атIудайла, столдал цIарх хьана. Р. ЦIАРЦIАЛ(АР) сущ.; -ри, -ра элкъвей гъвечIи назик пешер алай недай хъчарин жинс. ЦIАРЦIАР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) вилерин ишигъ тухудай экв, 2) (чIехи гьарфуналди - ЦI) Ф. Беделахтулдин «Филиал» драмадин игитдин тIвар: ЦIарцIар. [ЦIарцIар баде]. Вуна рикIелай алудмир. ЦIарцIар яхцIур йисуз хпехъандин паб хьанвайди я. Ф. Б. Филиал, Синонимар: рапрап, нур. * цIарцIар гун гл., куь нур гудай гьалдиз атун. Къулан патав, цлаз янавай кьулуналлай, лупI-лупI ийиз туьхуьз-туьхуьн тийизвай псисдин экуьник аялрин чинри шадвилин цIарцIар гана. З. Э. Муькъвел гелер. Шалбуз дагъдинни Яру дагъдин кьилерал цIарцIар гузвай муркIарни, Чiехи-вацIун къати хьанвай ванни гьар сад вичин чкадал алай ва гьар сада вичивай жедайвал гатфар къурмишзавай йикъар тир. А. Къ, Нехирбанни лекь. Синоним: нур гун. ЦIАХУ прил. туьнт шуькIуь цIугъадин. Дишегьлидин цIаху гьарай мад тикрар хъхьана. М. В. Гьарасатдин майдандал. ЦIвАЛ: цIвал-цIвал хьун гл. 2-3 касдикай ибарат тир кIеретIар хьун. Аждагьан хьиз винел къвезвай трактор акурла, инсанар гьар патахъ цIвал-цIвал хьана. ЛГ, 1992,27; Х. ЦIВЕГЬ || КIВЕГЬ сущ.; -еди, -еда; -ер, -ери, -ера некIедикай ниси хкудайла, амукьдай уьцIуь яд хьтинди. Ирид цел цIвегь гьана, гьазурна. Ф. Тадиз хуьруьз хъфена, цIвегь хъвана, сафра хана кIанда. Маса чара авач. З. Э. КУТВ-диз фена. Машинди,... гагъ са патахъ, гагь муькуь патахъ гагъ виликди, гагь кьулухъди ян гана, къеневайбур юзурна. Мумкин тир, машинда са гетIе маст эцигнайтIа, адакай дуьдгъверни цIвегъ жедай. А. А. Лезгияр. Ахпа, чна чаз къурушвиди гъайи кIвегьедин тарифардай, абуру чпи тIуьр афаррин... Р. Гь. Зи ирид стха. ☼ Вири словарра литературный чIалан норма цIвегь яз къалурнаватIани, литературный чIалан бинеда авай нугъатра цIвегьедилай кIвегь вариант гзаф ишлемишзава. ЦIВЕКI кил. ЦIЕКIВ. ЦIВЕЛ 1 сущ.; -и, -е; -ер, -ери, -ера эрчIи ва я чапла патан япув чин галай патахъай чIарарин тил. ЦIвелер, гъилер хинедавай сусаркай Садни зи кIани ярдиз ухшар туш. Е. Э. Ухшар туш. Вакай гьикIин икьван иер; Лацу хъуьхъвел бурма цIвелер. Е. Э. КIан я. Кьакьан шумал буй, спелар зурба, ЦIвелел хирен гел, чIулунал гапур. Черкесрин партал алукIна буба Физва шивцеллаз, гуз душмандиз кIур. А. С. Руш. Ада гададин цIвелекай кIвахьзавай гьекьедин стIал цIуьтхуьнзавай, рагъ алцифна яр чкIанвай хъуькъвез сад вегьена. М. В. Гьарасатдин майдандал. ☼ ЦIвел существительнидин кирсеба падежрин эхирар чи словарра гьар жуьреда гузва: 1) цIвеле (кил.: М. Г. ЛЧЮС), цIвели (М. Г. Г., Р. И. Г., У. А. М. ЛЧЮС), цIвелди (Б. Т., М. Г. ЛРС). * цIвел чухваз амукьун гл., вуж затIни амачиз, вуч ийидатIа тийижиз амукьун. Вири хьана элба-эл, Абасияр кьасухдай. Амукьна чун чухваз цIвел, Руг акъатна алухдай. А. Фет. Кьве кепек. ЦIВЕЛ 2 т-б., сущ.; -и, -е; -ер, -ери, -ера гуьтIуь пешер алай таб квай шуькIуь хилер алай тар. Ам алай къванцелай а патахъ хьиз квай чIуру цIвелерин кул-кусрин арада кьве цIегьре, тарарилай михьиз хам алудна, гила цIийиз ахъа жезвай пешерик кьил кутунвай. А. Къ. Нехирбанни лекь. ЦIВЕЛИН прил. гуьтIуь пешер алай таб квай шуькIуь хилер алай тарцин: * цIвелин тар сущ. гуьтIуь пешер алай таб квай шуькIуь хилер алай тар. Гьич тахьайтIа, адет яз, гар къведай патахъай гьар са пуд-кьуд виш метрдилай цал, я къавах, верхи, гьатта цIвелин тарарин жерге хьанайтIа хъсан тир. А. А. Лезгияр. Са герендилай чун цIвелин тарарин сериндик, багъдин кьилихъай, физвай цин бандунин яхадал, кIвачерни авадарна, ацукьна. А. Э. Кьегьал. ЦIВЕНКI: * цIвенкI ичер сущ. ичерин сорт. ЦIВЕРеКI сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра живедин, цIун гьавадиз акъатдай куьлуь кIус, Мекьи аяз акъатна. Цава живедин цIверекIар къугъвана. З. Э. Муькъвел гелер. ☼ М. М. Гьажиева и гаф цIерекIв кхьизвай ( кил.: М. Г. ЛРС, ч. 216 - заискриться). ЦIВЕХ кил. ЦIУЬХ. ЦIВЕХУН гл., вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; цIвех авун, цIвех тавун, цIвех тахвун, цIвех хъийимир садлагьана кьил баштанун. Ахпа... паядив кьил ягъайди хьиз, ЦIвехна зи къунши. А. Ал. Хъен галачир рикI. Ханум авудна, машинди цвехна. К, 1990, 1.I. ЦIВЕЦI кил. ЦIЕКIВ. ЦIЕГЬВЕР кил. ЧIУЬГЪ. ЦIЕГЬ сущ.; -ре, -ре; -ер, -ери, -ера 1) чIар алай лапагрикай яргъи къекъвей крчар жедай лапаг. Адаз чизвай: Муг-Рагъа цIегьер хуьн адет туш, вучиз лагьайтIа кул-кус квачир мезрейра, сувара, гуьнейра цIегьер хуьн четин я, абурухъ югъди галтугна кIанда. Гь. Къ. Четин бахт. 2) симинин пагьливандиз килигиз атайбур шадардай кас. Ада жегьил вахтара, ЦIегь яз пагьливанрихъ галаз, Тамам вири Кьиблепатан Дагъустандилай цIар илитIна. Ахьтин гьайбатлу ЦIегь мад санани хьанач жеди. М. Б. Футболист. Синоним: кваса. * цIегьрен мумар сущ. ципицIрин сорт. * цIегьрен уьмуьр сущ. куьруь уьмуьр. Я чан бала, вуна лагь: са цIегьрен уьмуьр заз я ама, я амач, Р. Гь. Лацу цавун кIаник. ЦIЕГЬЕР сущ., анжах гзафв. кь.; чинал тIехвер акъатдай азардин тIвар. А рапар ягъуналди а цIегьерин вилик пад кьаз жедайд туш. З. Э. КУТВ-диз фена. * цIегьер атун гл., низ чинал тIехвер акъатун. Вилеризни кваз цIегьер атана буьркьуь хьана, са кIанчI хьанва. З. Э. КУТВ-диз фена. * цIегьер ягъун. гл., ни низ азардин вилик пад кьун патал раб ягъун. Медтехникумда кIелзавай Шабанова Айна цIегьер ягъун патал рахкурзава. З. Э. Муькъвел гелер. ЦIЕГЬРЕКЬ сущ.; -ди, -д; -ар, -ри, -ра гьар жуьредин рангарин цуьквер жедай чуьлдин вал. ЦIегьрекьдин айиб пешер я вичин, Бубадин айиб гурцIул вун хьтин. И. Гь. ЦIегьрекьдин... ЦIЕКIВ (ЦIВЕЦI нугъ.) сущ.; -еди, -еда; -ер, -ери, -ера юг гатайла, амукьдай куьлуь хьанвай сам(ар). ЯтIран кьулал вегьена нагъвар, цIекIвер, Чукьванрал ацукьна жегьилар, рушар. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Гьа са вахтунда бязи лезги гафар яваш-яваш рахунин ва кхьинин чIалай акъатиз, квахьиз башламиш хьанва, архаизмайриз элкъвезва. Месела, туьрез, вик, дишле, ахур. десте ( куьтендин мезре, дегьре, цуьл, цIвецI, риге ва маса хуьруьн майишатдихъ галаз алакъалу гъейри гафар. И. Жаватов. Са макъаладин гелеваз... ЛГ, 2005,1. IV. ЦIЕКIУьД числ. цIемуьжуьдалай гуьгъуьниз, къадалай вилик квай кьадар къалурдай гаф. ЦIекIуьд йис хьайила, акьул татайдаз садрани къведайди туш. Р. * цIекIуьд лагьай числ. къайдадал гьалтайла, цIемуьжуьдалай гуьгъуьниз, къадалай вилик квай. ЦIекIуьд лагьай йисуз эвленмиш хьана. Р. * цIекIуьд-цIекIуьд нар. гьар са кве ятIани (жергеда, къапуна) цIекIуьд вуч ятIани аваз. Жергеяр цIекIуьд-цIекIуьд кас аваз физвай. Р. ЦIЕКIУЬДРА числ. цIекIуьд сеферда. ЦIЕЛХЕМ 1 сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) цIун, гургурдин гъвечIи хел. КIаникай ЧIехи-вацIу къукърумарзавай, къванер сад сада акьурла винелди хкатиз гадар жезвай стIалар заз цIун цIелхемар хьиз тир. А. Къ. Нехирбанни лекь. 2) гьиссерин зул....«перестройка» лугьудай затIунин ялавдин цIелхемар вирида акьунваз аквазвай. А. Фет. Кьерен къванер. ЦIЕЛХЕМ 2 в, сущ.; гзаф ксудайдин лакIаб. Рагъни экъечIна, нехирарни фена, зи ЦIелхем месяй юзанач. С. Ярагъви ашукь Уьзден. ЦIЕМЕКI нугъ., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) куьлуь къум. 2) чиниз ядай лацу порошок. Синоним: пудра. 3) куьч. гъвечIи надинж аял. ЦIЕМЕРУФ кил. ЦIУМАРУФ. ЦIЕМУЬЖУЬД числ. цIеридалай гуьгъуьниз, цIекIуьдалай вилик квай ' кьадар къалурдай гаф. ЦIемуьжуьд юкI алай мугьманханадин чилик, вичел кьур еке гам авайди, Уьзденаз масабурун сиверай атай ванер тир. С. Ярагъви ашукь Уьзден. * цIемуьжуьд лагьай числ. къайдадал гьалтайла, цIеридалай гуьгъуьниз, цIекIуьдалай вилик квай. * цIемуьжуьд-цIемуьжуьд нар. гьар са кве ятIани (жергеда, къапуна) цIемуьжуьд вуч ятIани аваз. Жергеяр цIемуьжуьд-цIемуьжуьд кас аваз физвай. Р. ЦIЕМУЬЖУЬДРА числ. цIемуьжуьд сеферда. ЦIЕП: * цIеп цIийи прил. лап цIийи, ЦIЕРИД числ. цIуругудалай гуьгъуьниз, цIеридалай вилик квай кьадар къалурдай гаф.... ЦIерид йисаз гьахьайла, Нуриятаз ( гила таяр-туьшери адаз Нюра лугьуз эвердай) муьштерияр гзаф акъатна. А. М. Киф атIайди. Кьасумхуьруьн куьгьне муьгъ, ЦIерид вилин муьгъ! Рекъини хьиз, Ада даим кьадгъунзава Чирагъ вацIун яргъи киф. М. Б. Муьгъ * цIерид лагьай числ. къайдадал гьалтайла, цIуругудалай гуьгъуьниз, цIемуьжуьдалай вилик квай. * цIерид-цIерид нар. гьар са кве ятIани (жергеда, къапуна) цIерид вуч ятIани аваз. Жергеяр цIерид-цIерид кас аваз физвай. Р. ЦIЕРИДРА числ. цIерид сеферда. ЦIЕРЦI сущ.; -ини, -ина; -ер, -ери, -ера яргъи, кьурай хел. Хьраз цIерцIер, къулаз кIанчIар хупI ярашугъ я. Р. ЦIЕРЦIЕЛ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра нетIрен кака(яр). ЦIЕХЕМ сущ.; -ди, -да ксуз кIан жедай кефсуз, сагъсуз гьал. * цIехемди кьуй (кьурай)! межд. 'ксуз кIан жедай кефсуз, сагъсуз хьурай' манадин къаргъиш. Вун цIелхемди кьуй! - лагьана паб къарагъна ракIарихъ фена. А. М. Тежедай аламатар. ЦIИ 1 нар. алай йисуз. Адан багъда цIи хейлин ичер авай. А. А. Лезгияр. ЦIи емишдин тум-кьил жедач. З. Э. Мехъер кьуьл туш. ЦIИ 2 кил. ИЦIИ. ЦIИБ 1 сущ.; -пIини, -пIина; -пIер, -пIери, -пIера кIвалин майишатдин продуктар (ниси, кIвегь, чIем ва мсб) твадай элкъвей гъвечIи къаб. Пуд лагьай сеферда чIехидан гъиле вичин гъуд кьван авай са цIиб гьатна. Б. Гь. Заз эвера: * ципIер ягъун гл., ни низ мекьивилелай азарлу хьайиди сагъар хъувун патал адан далудал махсус къайдада ципIер, банкаяр эцигун. Синоним: банкаяр ягъун. ЦIИБ 2 : * цIиб гун нугъ., гл., ни низ тупIаривди кIасун. ЦIИВ || ЦIИВЦIИВ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра цIив сесерин ван. Пехъре къвя-къвя, цицIибди цIивцIив, нуькIре чIив-чIарив. Авамвилин, айибдин Агудзавач хъен чпив. И. Гь. Хидиран тарс. * цIив авун гл. цIив сесерин ван акъудун. * цIив-цIив авун гл., куь цIив-цIив сесерин ван акъудун. ЦIИВИН сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кIарасар кана, цIай хкахьайла, амукьдай чIулав кIусар. Пакамахъ атана, самоварра ятар цана, цIаяр кутунай. Мангъалар михьна, цIивинар вегьена. С. Ярагъви ашукь Уьзден. * къванцин цIивин. ЦIИВЦIИВУН гл., куь; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; цIивцIив авун, цIивцIив тавун, цIивцIив тахвун, цIивцIив хъийимир цIив-цIив сесер ийиз ван акъудун. ЦIИГ сущ.; цикIи, цикIе; цикIер, цикIери, цикIера йис кьуд патал пай хьанвай вахтунин (гатун, зулун, хъуьтIуьн, гатфарин) юкь къалурдай гаф. # гатун ~, хъуьтIуьн ~, зулун ~, гатфарин цIиг. ХъуьтIуьн цIиг тир. З. Э. Мехъер кьуьл туш. ЦIИГАНАР сущ. ичерин сорт. ЦIИГЕЛ * цIигел хьун вуж нихъ-квехъ лап дериндай вил галаз хьун. Ма ацукь, кьинтур вах, мад завай вун и кардихъ цIигел яз таз жедач хьи. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. Хцихъ диде, хва дидедихъ цIигел хьана, ялварзава. М. Ж. Жуван хайи ватандай... ЦIИГЕЛВАЛ сущ.; -или, -иле; -лер, -илери. - илера лап дериндай вил галаз хьунин хьунин гьисс(ер). Пакаман чиг, шумудра за цIигелвал туна, амма рекьиз хьанач цIигелвал. И. Гь. Пакаман чиг... Анжах квекай луькIуьнайтIани, адан гафара Ватандин - КцIарин дидардихъ цIигелвал..., рикIин тIал авай. ЛГ, 2004, 8.I. ЦIИГЕЛДАКАЗ нар. цIигел тир гьал хас яз. Синоним: цIигелдиз. ЦIиГЕЛДИЗ нар. цIигел яз. ЦIигелдиз акъвазмир, цIийи амалривди эгечI хъия. Синоним: цIигелдаказ. ЦIИДАЛДИ нар. алай йис алукьдалди. Антоним; шазалди. ЦIИДГА прил. са патахъ ян ганвай (вилер). ЦIИДГАДАКАЗ нар. вилери са патахъ ян ганваз. ЦIИДГЕМ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра гъвечIи чил, мезре. Чан къекъифна, цикIен хьиз, Са вил яна дакIардиз; Жив алачир цIидгемдиз, - Къушарин шад базардиз. А. Ал. Къаних Мередни кьецIи чIагъ. ЦIиЗ: * цIиз авун гл., ни-куь цIиз сесер акъудун. Югъди серин къузадик квай Ара датIуз цицIери цIиз ийиз мани акъвазардач. А. Ал. Гатун йиф. ЦIИЙИ прил. 1) алай вахтунинди тушир, амма тикрар хъжезвай. Чна гьеле хабар гайивал, цIи Мегьарамдхуьруьн консервиярдай заводдин коллектив цIийи сезондиз хъсандиз, гьазур хьанва. ЛГ, 2004, 12. VIII. 2). ихтилат ийизвай вахтуналди тахьай хьтин. Югъ малум жезмазни уях хьайи Мегьамедрасулаз вич цIийиз дуьньядал акьалтайди хьиз хьана. А. И. Самур. Яшайишда цIийи крар, цIийи гьалар туьретмиш жезва; цIийи затIар акъатзава. Н. А. Литературадин "хрестоматия. * хер цIийи хъувун. * цIийи кулуни михьиз шиткида мисал 'цIийи къуллугъдал хьанвайда къанунрин истемишунар михьиз кьилиз акъудда' манадин мисал. * цIийи кьилелай [цикIелай| нар. сифтедилай яз. Ирид юкъузни ирид йифиз далдам гатана, пачагь хьанвай гададикни гьуьлуьн рушан мехъерар цIийи кьилелай хъувуна. Ф. Гьуьлуьн руш. Хуш-беш авуна, фу-затI тIуьрдалай кьулухъ, тажирни галаз ибур вири чпин бубадин ватандиз хъфена. Гьана цIийи цикIелай пуд юкъузни, пуд йифиз далдам гатана, мехъерар хъувуна. Ф. Мурсалован чарчи цIийи цикIелай адак умуд кутуна. Ам шадарна. А. И. Самур. ВетIре мад цIийи кьилелай лув гун хъийиз башламишзавай. М. В. Гьарасатдин майдандал. Синоним: цIийиз. ☼ ЦIийи цикIелай ибарадин кьвед лагьай гафуна и гьарф авачиз кхьинни теклифзава ( кил.: Лезги чIалан орфографиядин къайдайрин свод. ТуькIуьрайди У. А. Мейланова. -Махачкала, 1998, ч. 16). * цIийи свас шиир, сущ. сифте яз гъизвай свас. Чи свас атай яргъал рекьер Дагъдин кукIвал табарак хьуй. Тахтунавай я наврузбег. Ваз цIийи свас мубарак хьуй. Ф. Гададиз мехъер мубарак авун. * цIийи хъувун гл., ни вуч цIийи гьалдиз хкун. Ингье ам пакамалай кардал машгъул я. Гьаятда авай гатуз малар хъиядай чкадин рак цIийи хъийиз чалишмиш жезва. М. В. Гьарасатдин майдандал. Страницы: 1 2 3 4 |
| |||||||
|
