| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка ТI [тI] сущ.;, -ди, -да; -яр, -йри, -йра алфавитдин къанни ирид лагьай гьарф. <тI> мецин кIвенкIв виликан винел патан сарарихъ галукьна акъатдай вансуз сес-фонема. Ам гафарин сифте кьиле ( тIал, тIили, тIес) юкьва ( атIа, ктIай, иситIа), эхирда ( затI, витI, муртI) аваз жеда. ТIА 1 нугь., союз вучиз. ТIА 2 араб * тIа хьун гл., вуж-вуч; тIаз, тIа жез; тIа жеда; тIа хьана; тIа жез, тIа жезва; тIа жемир; тIа хьурай сагъвал авачир гьалдиз атун, сагъсуз хьун. Гьамидаз тилифундай лагь: ви кьил тIазва. КIантIа лагь: ичалатар тIазва. А А. Пад хьайи рагъ. Инсандин рикI тIа жедалди, Гъилер тIа хьун хъсан я. А. Ал. Инсандин рикI... Эгер чIулав лекь тIазваз хьайитIа, са стакан некIедиз кьве стакан пиво яна, йикъа пуд сеферда фу недалди вилик ишлемишда. ЛГ, 2003, 7. VII. Жив гзаф тIуьн хьана, зи вилер тIазва. М. Б. За бананар недач. Ангина ( туьтер тIадай хума) гьич са дарманни галачиз сагъариз жеда: хипен чуьхвена михьнавай сарал ргазвай яд илична, къазан запун яна са тIимил шуткьунна туьтерал эцигда,. ЛГ, 2002, 1. VIII. ☼ М. М. Гьажиева и мягькем ибара са гаф яз, яни тIахьун ( кил. М. Г. РЛС, 1950, ч. 204 -заболеть; М. М. Г. ЛЧЮС) ТIА 3 граммат., сущ.; -ди, -да глаголдин шартIунин форма арадиз гъидай суффикс. ШартIунин форма алатай вахтунин причастидикай -тIа суффиксдин куьмекдалди арадиз къведа ( фейитIа, туртIа, къачуртIа; лагьайтIа). Р. И. Гайдаров, М. А. Алипулатов. Лезги чIал. "ТIа" галай кардихъ эхир жедач, Гьамид. "ТIа" галуд, уьтквем хьухь. А. А. Пад хьайи рагъ. ТIАБ 1 сущ.; -пIуни, -пIуна; -пIар, -пIари, -пIара яцIу куьруь кIарас. Мухбирар, са дишегьли квачиз, вири итимар тир, элкъвена цларив эцигнавай тIапIарал ацукьна. А. А. Пад хьайи рагъ. ТIАБ 2 сущ.; -пIуни, -пIуна; -пIар, -пIари, -пIара кьифер кьадай алат. Синоним: кьифре(н) кьулар. ТIАВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера сагъ тушир, тIа тир гьал. Гъуцариз минет авуна, Гъуцариз суьнет авуна: "Чан гъуцар, аман гъуцар, Квез къурбанд хъуй экуь цавар! Куьне чалай тIавилер, квавилер алуда!» Ф. Синонимар: нахушвал, азарлувал. Антонимар: сагъвал, кIубанвал. ТIАВУС фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) ачкаррин жинсинин гуьрчег къуш. ТIавус яни вун, кард яни вун, къвед яни тайин... Е. Э. Алагуьзлидиз.. 2) куьч. гуьзел руш. - Куьн Бакуйра хьайи кас я. Жечни анин тIавусрикай са мани лагьайтIа, - жузуна ахцегь нугъватдин касди. С. Ярагъви ашукь Уьзден. * тIавус къуш сущ. ачкаррин жинсинин гуьрчег къуш. Вуч хиялри тухванва вун, гьуьлуьн кьере авай суна?! ТIавус къуш хьиз чIаганва вун, гьуьлуьн кьере авай суна. А. Мир. Гъезелар. ТIАДА гьал; сагъ тушир гьалда ава. ТIАЗВА тIа хьун глаголдин гилан вахтунин форма. Кил. ТIА, тIа хьун. ТIАЙА нугь., нар. гьинава? ТIАКАР нугь., сущ.; тIваларикай хранвай корзинка. ТIАКь сущ.; -ди, -да; -ар, -ари, -ара кьуват. Гъилерихъ тIакь амачтIа, руьгьдинди квадармир. Р. Синоним: тIакъат. * тIакь атIун гл., нин къуватдай аватун, галатун. * тIакь хьун гл., нин къуватдай аватун, терг хьун. ТIАКьА: тIакьа-тIакь сущ. тIакь-тIакь сесерин ван. Мекьивиляй зи сарарин тIакьа-тIакьдин ван къвезвай. Р. ТIАКЬРАКЬ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра тIакьракь сесерин ван. Там атIуда - такьракьдин ванер чикIида. Р. ТIАКьУН || ТАКЬУН гл., вуч; -ада, -ана; -аз, -азва; -укь, -ан, -урай, -умир мекьивиликди чIагун. Нагагь пакамахъ фад рекъиз экъечIзавай файтунчи тахьанайта, рекьел тIакьана рекьидай. А. А. Пад хьайи рагъ. Я балкIан авач, я алкIидай яц, Я кьурадай багъ, я такьадай вацI. Х. Х. Рехъ алатнавай. Зулун йифе атIана рикI. Вучиз и кар гатуз кьванни хьаначир? Вилик квайди кьуьд я чилер такьадай. А. Исм. ТIАЛ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) сагъ тушир гьал. ТIебиатди вучиз заз и тIал гана? Е. Э. Заз сабур гуз. Садазни вилиз таквадай Ажеб пис тIал я кпул. С. С. Кпул. Далудин тIал къвердавай къати жезвай. А. А. Лезгияр. Зун къаткана кесиб дугъри, ТIалунин дерт эхиз жеда. С. А. Гагь вун хьана... 2) тIарвал. Велиметаз икьван гагьда вичин иви акурди тушир. Иви акурла, ада вичин гъиле гьатнавай тIални гъиссна. М. В. Гьарасатдин майдандал. 3) куьч. кимивал, нукьсан. Сулейманаз вичин аямдин гзаф тIалар, азарар, хумаяр акуна. А. А. СтIал Сулейман. 4) куьч. кутуг тавур гьал(ар). - Алверчивал, муаллим, -чIехиди хъуьтуьлдиз рахаз эгечIна, - кьетIен тIал я. Районда хума хьиз чкIанвай адал эхир эцигна кIанда. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Синонимар: азар, хума. * тIал алай месэла сущ. гьал хъсанарун патал кьилиз акъудун важиблу тир кар, кIвалах.. Чи райондин лап тIал алай, къал квай месэла инсанар кIвалахдал тахминарунихъ галаз алакъалу я. ЛГ, 2005, 14.1 V. * тIал-квал сущ. сагъсузвал. Къенин йикъалай заз куь сивяй шикаятдин, тIал-квалдин са гаф ван жедач. А. Къ. Аскервал башламишай югъ. ТIалар-квалар, тумаварар, гриппар гел галачиз квахьда, ~ лугьузва ада. ЛГ, 2003, 13. ХI. ТIАЛАБ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра са вуч ятIани кьилиз акъудун мурад тир гаф(ар). Зи рикIе са гъалаб ава. Е. Э. Фана дуьнья, вавди я зун. Дуьньяда гьар инсандиз Уьмуьрдин са рехъ ава. Гьардазни са макьсад, рикIихъни са тIалаб ава. З. Р. Шегьре рехъ. Синонимар: тIалабун, тавакъу, минет. * тIалаб авун гл са вуч ятIани кьилиз акъудун мурад тир гаф(ар) лугьун. ин тавакъу авун. Ийизва за тIалаб, минет... Е. Э.... за квевай гзаф тIалаб ийидач: са пуд виш манат пулни, кьве пут шекерни, са кьуд гьерни гудайвал ая ман куьне. Гь. Гь. Адетдин къармахра. ТIАЛАБУН 1 гл., ни; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; 1) нивай вуч са нивай вуч ятIанн истемишун, кIан хьун. Чна квевай хийир-дуьа тIалабда - мубтала я зун. Е. Э. Дустариз. Я тIалабдай хазина, мал авачир. Е. Э. Къавумдиз. - КIвалах авун - гьам ихтияр я. КIвалах ая. Райкомдивай чнани тIалабда. А. Ф. Риза. ГьикI тIалабин жуваз кIани жаваб за, Лезгидин къе рикIемачтIа муьгьуьббат? М. М. Зи чIехи муьгьуьббат. 2) Вуч лагьай чIал я кьван, Куьре округдин начальникди са КIири Буба ягъун патал вишералди къазахрин кьушунар тIалабзава. Къ. Къ. КIири Буба. Синонимар: тавакъу авун, истемишун. ТIАЛАБУН 2 сущ.; -и, -а; -ар, -ри, -ра кIвалах кьилиз акъудун патал са касди маса касдиз гафуналди ийизвай рафтарвал. Алмасован тIалабуни райондин руководителар фикирдик кутуна. А. А. Умуд. Айгьана, са нин ятIани тIалабун кьилиз акъудиз тахьайтIа, Фейзебадеди Тамам са вацра а кардикай хиялардай ва хажалат чIугвадай. З. Р. Зи уьмуьрдин шикилар. Шаирдин ирсдаррихъ ихьтин тIалабунни ава. Инлай кьулухъ вири учебникра, ктабра кхьин Етим Эмин 1838 - йисуз Ялцугьрин хуьре дидедиз хьана ва 1884 - йисуз гьа ина кечмиш хьана ва кучудна. К, 1988, 16. Синоним: истемишун, тIалаб. * тIалабун авун гл., ни Куьне нагьакъа завай тIалабунар ийимир. З. Э. Муькъвел гелер. ТIАЛАБЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра вич яшамиш хьун патал фу, пул це лугьуз къекъведайди. Синоним: къекъвераг. ТIАЛАКь араб, сущ.; -ди. -да; -ар, -ри пабни гъуьл яз санал яшамиш жезвайбур шариатдин къанунралди чара хьунин гаф(ар). * тIалакь(ар) гун гл., ни низ пабни гъуьл яз санал яшамиш жезвайбур шариатдин къанунралди чара жедайла, гъуьлуь тайин тир гафар лугьун. - Сад, кьвед, пуд1 . Вун заз вах я, диде я! Мад зи кIвале ви гьахъ амачI - Ада папаз пуд тIалакь гана. А. И. Самур. Папан тIалакьар вахгай, Чубан вахан! Ф. Округдиз фейи Алирза Айнадин тIалакьар вахкана ва адахъ вичин гьич са гафни галамач лагьай расписка гана хтана. З. Э. Муькъвел гелер. ТIАЛУНИН тIал существительнидин талукьвилин падеждин нугъатра ишлемишдай форма. Кил. ТIАЛ. ТIАМА сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) шашкайрал къугъун патал кIарасдикай раснавай гъвечIи элкъвей затI. ТIамаяр гьар жуьредин къезил материалрикайни расзава. Р. 2) шашкайрал къугъуна вини дережадиз акъатай тIама. ТIамадиз фейи са тIама тефей кьве тIамадилай къуватлу я. Р. 3) къугъунин тIвар. Чи работникри медицинадин работникрин республиканский спартакиададани тIамайрай сад, шахматрай кьвед, путарай ва гьакIни волейболдай ( итимрин команда) 3 приздин чкаяр кьуна. ЛГ, 2004, 15. VII. * тIама-тIама прил. куьлуь-куьлуь кьуд пипIен нехишар алай. ТIама-тIама парча муддай акъатна. Р. ТIАМАДА 1 тIама существительнидин чкадин I падеждин форма. Кил. ТIАМА. ТIАМАДА 2 * тIамада хьун гл., вуж ички хъвана кефли гьалда хьун. Вун атана къугъваз-къугъваз, Кьуьлер ийиз гьавада, Гагь ацукьиз, гагьни кьудгаз, Гуя авай тIамада. А. Ал. Живедик балаяр. Лап хъсандиз тIамада хьайи са арада даркIушри Абумуслиман туьтуьниз бейхабар яз гьалкъа авунвай цIил вегьена. Къ. Къ. КIири Буба. Хъсан тIамада авай Сийидбег мехъерик кьуьл ийиз экъечIда. Пкавулди адавай хабар кьада: «Ваз гьи халадиз эвериз кIанзава?» С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. ТIАМпI сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара гъилин тупIарикай сад кIанчIал тупIал илисна жувахъди ахъаюн. * тIампI ягъун гл., ни гъилин тупIарикай сад кIанчIал тупIухъ галкIурна илисна жувахъ ахъаюн. - Юлдаш Мирземегьамедов, вири гьа наряддиз килигна ийиз хьайитIа, им буран яни? - вичин кьилиз тIампI язава трактористди. Б. Гь. "ТIварун стхаяр. РакIариз тIампIни ягъ тавуна, Абдул Раджабовичан кабинетдиз нубатдин азарлуди атана. А. Э. Кьуьзуь кьун. 2) кIанчIал тIуб кьулан ва я къалурунин тупIа акIурна са кве ятIани эцягъун. ТIАМПIнА нар. садлагьана. Мурсал тIампIна гъавурда акьуна: и вири шел-хвал кьвед лагьай усадьбадин патахьай тир. М. Ш. Синоним: тIарпIна. ТIАН сущ.; -ди, -да; -ар, -ари, -ара 1) дидедин хурун нек. На тIан хъвазвай, пIузаррилай алахьиз, За -дидедин хурар кIасиз -Ажебан затI, нагъвни иви какахьиз. М. Б. Диде ва сефилвал. Гьич садрани аял кьуна тIан тагай, Хурарикай назик хьана вучзава?! М. Б. Квез я? Синоним: нек. 2) хипе, кали хайидалай гуьгъуьниз сифте 23 йикъан нек. Синоним: булама. ТIАНБУЛ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гъилин тупIарикай сад кIанчIал тупIухъ галкIурна сес акъатдайвал ахъаюн. * тIамбул ягъун гл., ни шадвилин лишан яз гъилин тупIарикай сад кIанчIал тупIухъ галкIурна сес акъатдайвал ахъаюн. ТIАНКь: * тIанкь галукьрай вахъ межд. Гьайвандиз ийидай 'вун кьий, вун гиликьуй' манадин къагъишрикай сад. Ада, шулу хьанвай чIулав къачагъ кIек кьуна, жугъундилай а патаз гадарна; ТIанкь галукьрай вахъ! Ягъи!. Насруллаев. "Го-о-о-л". * тIанкь хьун гл., вуж-вуч чан кумукь тавун. Къвана цавай ругни къванер, УьцIена дагъ, КатначиртIа къафдик нагагь Танкь жедай зун. А. Ал. Дагъдин тула. Синонимар: а [агъа] дуьньядиз фин, кьин, чан хкатун. ТIАНКьНА нар. гуьзлемиш тавунваз, фикирдани авачиз. Ингье гьа и береда ТIанкьна эквер хкахьна. А. Ал. Экв халу. Синонимар: садлагьана, хабарни авачиз. ТIАНУР фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра элкъвей яцIу формадин фу чурун патал чепедикай раснавай чка, затI. Гъасятда атана са къариди и тIанурдиз фу яна, тIанур фуни амаз цавай катна, рушан кIвализ хтана. Ф. КIватIаш. ТIанурдай фу акъатзава рагъ хьтин... А. С. Вилик жерге. ТIанурда ви фу, руьхъверик тIанурдин ЦикIен жеда хъуьтIуьн яргъи йифериз. И. Гь. Рубаияр. ТIАпIАР кил. ДАпIАР. тIАпIАС сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра лиферин жинсинин къуш. ТIапIахъан араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра хуьрекар гьазурдайди. ЯтIани тIапIахъан вичин кардивай къакъудун жезвай. З. Э. Муькъвел гелер. ТIАПIТIАпI сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра арабадин гиг элкъведай кIарас. За ваз кIандатIа, автIа вахтара хьайи са кардикай ихтилат ийидани? - лагьана кIуртунал тIапIтIапIри нехишар атIанвайда. З. Э. КУТВ-диз фена. ☼ «Лезги чIалан орфографиядин словарда» и гаф тIапIтIапI кхьин дуьз яз кьабулнава. Чна и дуьшуьшда Б. Талибова ва М. Гьажиева кхьей «Лезги чIаланни урус чIалан словардин» теклифдал амал ийизва. ТIАР 1 нугъ., сущ. тIвар. ТIАР 2 сущ. бедендиз вири санлай ва я кьилдин са паюниз, чкадиз кефсуз гьисс. * тIар авун гл., ни-куь низ-квез тIар жедайвал авун. * тIар хьун гл., низ-квез тIар тир гьалдиз атун. Шагь-Буба халуди, лекьрез тIар жез кичIела, ам са акьван чуькьвена кьунвачир. А. Къ. Нехирбанни лекь. ☼ М. М. Гьажиева и мягькем ибара са гаф яз, яни тIархьун {кил. М. Г. РЛС, 1950, ч. 204 - заболеть), 1964 - йисалай орфографиядин норма тIар хьун кхьин кьабулнава. ТIАРАМ фарс, прил. 1) гъуьргъуь жедай затI кIевиз ялнавай, акъажнавай гьалда авай. Пагьливандиз тIарам сим лайих я. Р. 2) хъсан акунар авай. Килигзавай кьарай квахьна юкь шуькIуь, КIвачер тIарам - булахдаллай - бикедиз. И. Гь. Рубаияр. РСФСР-дин, халкьдин артистка, рагьметлу Рагьимат Гьажиева пара тIарам буй-бухах авай дишегьли тир. М. Гьуьсейнов. Дагьустандин музыкантар гьеле хъуьрезма. - Валлагь, чан хан, и Уьзденаз Къазикъумухдай пара тIарам кIурт багъишнавалда. С. Ярагъви ашукь Уьзден. [Гуьлханум],... Маншаллагь! Вуч тIарам булушка гьатнава. Тамаш! Н. И, Гьакимрин папар. Синонимар: гуьрчег, иер, къешенг Антонимар: кутугайсуз, эйбежер. * тIарам акъваз! межд. 'игьтият хуьх' манадин ибара. Эй Сулейман, акъваз тIарам, Лам катда, хьайитIа хурам,. Гъиле кьуна яцIу вагьрам Жув къапуд сивел хъсан я. С. С. * тIарам хьун гл. гъуьргъуь жедай затI ялнавай, акъажнавай гьалдиз атун. Шагь-Буба халуди япунжи чуькьвена кьурла, адан гъилел тIарам хьанвай дамарри лугьузвай. А. Къ. Нехирбани лекь. ТIАРАМ нар. гъуьргъуь жедай затI ялнавай, акъажнавай гьалда аваз. ЯцIу-яцIу ая чикьер Цуьл тарам кутIун патахъай. С. С. Гад кIватIиз тади ая. ТIАРАМАРУН || ТIАРАМУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; тIарам( ар) авун, тIарам( ар) тавун, тIарам( ар) тахвун, тIарам( ар) хъийимир тIарам гьалдиз гъун. Пагьливанар, тIарамна сим, Акъвазнава, Вилер алаз макьамдал. Х. Х. Вилер алаз макьамдал. Пальто аязди тIарамарнавай, амма гила кIвалин чимивили ам юмшагъарзавай. З. Гь. Ахварай авудай аваз. Са-са симинихъ тезенаг галукьариз, лазим сим тIарамариз, чуьнгуьр чIалал гьана. С. Ярагъви ашукь Уьзден. ТIАРАМБУР тIарам прилагательнидин гзафвилин кьадардин форма. Кил. ТIАРАМ. ТIАРАМВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера 1) буш, гъуьргъуь тушир, тIарам тир гьал. 2) вилериз ва рикIиз хуш жедай гьал. Са кьуд-вад йикъан виликди, няниз Марьямаз учительншадал алай булушкадин тIарамвал акунай, гьадалай кьулухъди адан рикI секин тушир. А. А. Умуд. Синонимар: гуьрчегвал. сересвал, иервал. ТIАРАМВИЛЕЛДИ нар. тIарамвал хас яз. Синонимар: тIарамдаказ, тIарамдиз. ТIАРАМДАКАЗ нар. тIарам яз. Синонимар: тIарамвилелди, тIарамдиз. ТIАРАМДИ тIарам прилагательнидин теквидин кьадардин форма. Кил. ТIАРАМ. ТIАРАМДИЗ нар. 1) тIарам тир гьалда аваз. 2) куьч. беден дуьз кьуна, гуьрчегдиз. АлукIна либасар вири, ТIарамдиз кьваз, гьуьруьпери. Е. Э. Вун авачир женнетни кIандач. 3) гуьрчегдиз.... И шиир, дугъриданни, пара тIарамдиз туькIуьр хьанва. З. Ш. "За чIижревай чирна цуьквер хкягьиз..." Синонимар: тIарамвилелди, тIарамдаказ. ТIАРАШ: * тIарапI-тIарапI авун гл. марфадин стIалар чилел, къавал, тахтадал гьалч хьунин ванер, сесер акъатун. ТIАРАТI || ТАРАТI фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра савкьват яз мехъерик гъидай келегъа. - Мугьманди хъел авунва! - лугьуз пкавулди хабар гуз, тIаратI акIурна акъвазнавай мугьманар къаршиламишиз финифар къалин тир. 3.. Муькъвел гелер. Я тIвар хьанач, я кар хьанач, я тIаратI, Мус ахъайда бахтлувили рекьер чаз? М. М. Гьикьван гафар цанатIа за. Страницы: 1 2 3 4 |
| |||||||
|
