| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка И 1 урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -ри, -ра лезги алфавитдин цIикьвед лагьай гьарф. И 2 тIв-эв; ихтилат физвай ва я мукьув гвай затI къалурдай гаф. И гададикай пачагь хьана. Ф. Гьуьлуьн руш. И кардин делил, лукI ийиз зелил, рикIни яз пехил, дугъри мез ава. Е. Э. Эй юлдашар, и азадвал - Ажайиб им гьат хьана чаз. С. С. Азадвал. И кардикай делил кьуна, СтIал Сулейман ва Эффенди Капиев такIандайбуру, гуя Сулейманан патахъай шиирар переводчикди кхьизва лугьудай бинесуз хабарар чукIурна. Гь. А. Поэзиядин жавагьирар яратмишайди. Пехъивал им лап залан, садакай масадак акатдай азар я. И кардик гзафни-гзаф кицIер, кацер, жанавурар, сикIер, чакъалар, хуьруьн майишатдин гьайванар лагьайтIа, икана, азарлу жеда. ЛГ, 1997, 19. XII. Виш йис хьанвай и къаридин, АтIузвай рикIи къаридин, АтIузвай рикI гъарикI гъалди. Гьикьван чIав тир и бейчара Ажузарна Зулжалалди. С. К. Виш йис хьанвай къари. Антоним: а. * и барадай нар. рахазвайдан фикирдалди, рахазвайда лугьузвай фикирдай. Аялри тарсар чирзамач. И барадай завай себебар къалуриз жедач. Р. Синонимар: и жигьетдай, и патахъай. * и жигьетдай нар., рахазвайдан фикирдалди, рахазвайда лугьузвай фикирдай. Синонимар: и барадай, и патахъай. * и вахт хийир хьуй [хьурай]! межд. юкъуз, сад-садал гьалтайла, салам гунин са жуьре. Квез и вахт хийир хьуй! -салам гана кьве стхадини. - Абат хийир, чан рухваяр! - агъсакъалар, мугьманрин гъилер кьаз, виликди фена. Гь. Къ. Четин бахт. Ваз и вахт хийир хьурай. Абат хийир, чан цуьк. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. * и гъилди нар. и сеферда. И гъилди кар салди ( а)ва вин. Е. Э. Гуьгьуьлдиз. * и дуьнья сущ. инсан чан аламаз яшамиш жезвай гьакъикъат. И дуьньядини чIулав дердер, Гьикьван ийин веревирдер? Е. Э. Дуьньядикай кеф тахай кас. И Дуьньядин вуч я мурад ва мана? Е. Э. Тушни яр. Аллагьдин бурж ~ ам чи вири уьмуьр я – И дуьньяда, гьакIни атIа дуьньяда.... А. Къ. Ярагъ Мегьамедан гъазават. И дуьньяда нез-хъваз кеф чугуна кIанзавайди я. Кеф чIугурдаз агъа дуьньядани гьуьрмет жеда. С. Муслимов. ЦицIигъ -наме. Антоним: а [агъа, атIа] дуьнья. * и дуьньядиз атун гл., шиир дидедиз хьун. Акъатдач кьил и дуьньядиз атунин вуч ятIа метлеб... Е. Э. Гьажимурад эфендидиз. Антоним: а дуьньядиз фин * и дуьньядин гьисабар сущ. яшайишдин гьал-агьвалат, тIалабунар. Фикир гайла, и Дуьньядин гьисабар заз хиял я. Е. Э. Гьажимурад эфендидиз. * и кьил а кьил авачир прил. кьадардиз лап гзаф ва гегьенш. Кьунва чуьллер и кьил а кьил авачир, Гьакъикъат я им, са шакни алачир. X. Т. Вахт океан я, и кьил а кьил авачир. Ш. Ю. Гьуьл ва гими. И кьил, а кьил авачир и зурба дуьньяда къазах вуч затI я кьван. Къ. Къ. КIири Буба. Синоним: тум-кьил авачир, гзаф. * и патахъай нар., рахазвайдан фикирдалди, рахазвайда лугьузвай фикирдай. Синонимар: и барадай, и жигьетдай. <и> вич лугьудайла, мез виликди фена юкь хкаж хьуналди арадиз къвезвай сес-фонема. Лезги чIала гафарин сифте кьиле, юкьва, эхирда аваз гьалтда: икI, им, ич, сикI, риб, сим, чили, чими, кими. и суф. существительнийрикай прилагательнияр арадиз гъидай бегьерсуз суффикс: вил -вили, мичI - мичIи, мекь - мекьи. и эхир са бязи существительнийрин актив падеждин эхир: стхавал -стхавили, стхаяр - стхайри, рикIрикIи. и 1 - существительнийрин актив падеждин формадин эхиррикай сад: кIвали, сили, каци. и 2 - алатай девирра существительнийрикай прилагательнияр арадиз гьайи суффикс: векъи, бицIи, ицIи ва мсб. ИБАДАТ араб, сущ.; 1) дуьа. 2) Аллагьдиз ийизвай къуллугъ. * ибадат авун гл., ни дуьа(яр) авун. Къени чна и диндиз ибадат ийизва, гьар йисуз сивин сувар, къурбанд сувар тухузва. И. Яралиев. Шарвили! Шарвили! Шарвили! ИБАДАТУН гл., ни низ; -да, -на; -из, -зава; -а || ая, -ин, -рай, -мир; ибадат авун, ибадат тавун, ибадат тахвун, ибадат хъийимир 1) дуьа(яр) авун. 2) Аллагьдиз къуллугъ авун. Йифиз-юкъуз ибадатиз, Я шейх Рамазан эфенди. X. Къ. Шейх Рамазан эфенди. ИБАДАТХАНА фарс, сущ.; -ди. -да; -яр, -йри, -йра ибадат(ар) ийидай чка. ИБАЛДИ нар. рахазвайди галай патахъ. Антоним: абалди. ИБАРАТ араб, прил.; арадиз атай, атанвай; туькIуьр хьанвай. Ктаб кьве паюникай ибарат я. Р. ИБЕЙ сущ.; -ди, -да балкIан финин, звер авунин са жуьре. Я чан хва, за ваз вуч лугьун, гьадандини са гьал ибей я, зидини пис хъурц туш. К, 1991, 28. II. ИБЛИС 1 араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) инсанар диндин рекьелай алуддай, вич Аллагьди, негьна, цаварилай чукурнавай малаик. Чан къачуз атайла нубат, Иблис хьайила гьавалат, А чIавуз кIеви хажалат Жеда, валлагьи-биллагьи Е. Э. Вил вегьена и дуьньядиз. Дегьзаманайрин чувудри чпин ракIарин гуьрцелдилай дуьаяр авай запаб куьредай кьван. Гьада и кIвализ хата-бела, чинерар, иблисар ахъайдачир кьван. Р. Гь. Чун чаз килигайла. 2) куьч. вичиз хийир къачун патал масадбур алцурариз алахъдайди. Тадач чи арада иблис... А. Гь. Минажат. Гагъ малайик я вун, гагьни иблис я, Лугьузва ви вилеравай нехишри. А. С. Белки шаир тир жеди? -Лал хьухь, иблисдин руш! Вуна заз акьулар гумир! А. Сайд. Аслана кьин кьуна. Куьне раханмазни чаз иблисар, шейтIанар тIварар гузва. Лугьудай гаф са жизви фикирна лугьун лазим я. Иблис, заз чидайвал, таб-гьилле, фитне ийизвайдаз лугьуда. Н. М. Къизилдин хтар. ИБЛИС 2 прил. вичиз хийир къачун патал масадбур алцурардай. Зи рушан кьилел беябурчивилер гъайиди гьа и иблис Сефихан я. Я. Къафаров. Юристдин дафтардай. ИБЛИСВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера амалдарвал. Малаиквал багъишнатIа пIинийри, Чилин, цавун, ви пIузаррин ни галай, Иблисвални са къаридин манийри, Ашкъидикай риваятрал рикI алай? А. С. Белки, шаир тир жеди. Антоним: малаиквал. * иблисвал авун гл., ни амалдарвал авун, са вуч ятIани фикирда аваз масад алцурарун. ИБЛИСВИЛЕЛДИ нар. иблисвал хас яз, амалдарвилелди. ИБРЕ || ИБРИ сущ., куьгь. са затI алцумдай терездин къапунин заланвал. ИБРЕТ араб, сущ.; несигьат, Ибрет патал авур кар тир. Р. * ибрет хьун гл., низ несигьат хьун. Ам вагьши я, адаз ибрет жедайди туш. Р. ИБРИ кил. ИБРЕ. ИБУР им гафунин гзафвилин кьадардин форма. Кил. ИМ. ИБУРУЗ, ИБУРУН ибур гафунин падежрин формаяр. Кил ИМ. ИВИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра инсанрин, къушарин ва гьайванрин дамарра авай яру жими затI. # ~ атун, ~ фин, ~ хъиягъун, ~ фитIинун. Ахпа къазуннавай перемдалди вичин руфун ктад хьанвай къуьрен кьван мичIи иви михьна. Б. Гь. Заз эвера. Чан аламаз тIуьна ам алтIушна, Ивид стIал тунач гьич беденда. А. С. ВетIер. Жегьилдин гъиляй иви физвай. А. И. Самур. Бадени зун ЧIаравав агатна. Адан руфунални далудал зурба кIирерин гзаф дерин хирер авунвай. Адай иви физвай. А. Къ. ЧIарав. * гзаф килигай некIедай иви аквада, кьилиз иви ягъун. * иви къачун гл., ни нахуш инсан сагъарун патал адан бедендикай иви къачун. Жабара зи яб атIана иви къачур чка гилани, хипен ярж алай япуз ухшар я!.. А. Сайд. Пешепайни гуьнуьяр. * иви хьун гл., ни нин гзаф истисмар авун, зиллетдик кутун. Виликдай халкьдин иви хъвайи, абурун зегьмет тIуьр, зулумар авур, хуьруьн къене агъавал авур кулакрикай, фекьийрикай, алишверишчийрикай ва кавхайрикай амукьнавай и инсанриз... виликан данарбандикай инсан хьунухьни такIан тир. А. Ф. Риза. Къазимегьамедан патав атайбур вири, адаз, вагьши гьайвандиз хьиз, килигиз, адан иви хъваз гъазурбур тир. А. И. Самур. Адалай гуьгъуьниз са акьван вахтни тефенмаз и ажуз хьанвай ханлухдал иви хъвадай залум Надира гъужум хъувун лазим тир... А. Бутаев. Гьажи Давуд ва лезгийрин азад женгер. * ивидал звал акьалтун [атун] гл., нин гзаф гьирелу хьун, хъел атун. Де звал къвемир ви ивидал, чан акьалтмир гьиссерал! Н.Ибрагимов. ЧIалан сергьятрихъ кьадар авачирди успатзава. * ивидал звал гъун гл., ни нин хъел гъун. Куьгьне девирдин вагьшивилери ивидал звал гьайи шаирди сифте вичин дерди-баладикай шикаят ийиз, яшайишдал наразивал къалурна, ахпа кулакринни фялейрин кьамал лаш илигна, гуьгъуьнилай фашизмдин жаллатIриз цIай гана. А. С. Хуьруьг Тагьир. * ивилик квай прил. хас тир, хесет хьанвай. Амма ивилик квай хесет чIурун лап четин кар я. Гь. Къ. Лацу марал. * ивид(ин) дамар сущ. иви авай гьал хьтин затI. Аким Селминатаз килигна, ахпа ада, мад Шалбузан ивидин дамарар ахтармишун патал, гъил кьуна. А. Сайд. «Алад ваз югъур хьурай!». Ивид дамар тIарам хьана. А. А. Пад хьайи рагъ. Ивидин дамарар патал С, Д, Е витаминар ва абур гзаф квай продуктар ишлемиша. ЛГ, 1999, 21. XII. * ивияр чIурун урус [портить кровь] гл., нин инсан авай тIебии гьал, кефияр пис гьалдиз гъун. Сфиди чи ивияр гзаф чIурна. Гь. Къ. Четин бахт. * ивияр экъичун гл., нин кьве терефдин арада дяведин акьунар хьана, сада масад ва я чпи-чеб рекьидай гьалдиз гъун. Индонезиядин студентринни полициядин акьунар хьана. Нетижада ивияр экъична. ЛГ, 1996, 20. V. ИВИР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра. са вуч ятIани рикIел хуьдай затI. Музейди диндин ивирарни саламатдиз хуьзва эхир! Самур, 2001, №4. Лезгийрин тарих ва медениятдин ивирар раиж авунин кIвалах гегьенш хьана. ЛГ, 1992, 5. III. Дишегьлидай ваз ви девир аквада, Виридалай багьа ивир гакьада. А. Къ. Дишегьлияр. ИгИ: * иги тар сущ. дарман яз ишлемишдай яргъи шуькIуь пешер алай тар. ИГИС: игис хьун гл., вуж нив-квев лап мукьва хьун. # аял дидедив игис хьана, кал цлав игис хьана, дана калив игис жезва. КIвалерив игис хьана, са пад салари кьунвай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. ИГИСАРУН каузат. ИГИСУН гл., вуж нив-квев -да, -на; -из, -зава; -0 || -а, -ин, -рай, -мир; игис авун || игисар авун, игис тавун || игисар тавун, игис тахвун || игисар тахвун, игис хъийимир || игисар хъийимир сад масадав мукьва авун || сад масадав мукьва хьун. И патахъай килигайла, кIвалер сад-садав игисна са жергеда эцигнавай хуьр гуьнедай виниз заландиз экъечIзавай поезддиз ухшар аваз аквадай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. ИГИТ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) викIегь кас. Халис игитдиз вичин викIегьвиликай хабар жериди туш. 3. Р. Веси. Зун акурла, игит фида женгиниз, Амма алчах чуьнуьх жеда серкIверик... А. С. Дишегьли Гьарайна пуд игитдини Хкадарна синелай. Пуд жегьилни кукIвар хьана Алукьайла рагарал. А. С. Пуд игит. Дегьзаманайра лезгийрин чилерал душманар атанай. Абуруз азадвилел рикI алай игит халкь чпиз муьтIуьгъариз кIан хьанай. 3. Гь. Лезгийрин риваят. Синоним: кьегьал. 2) халкьдин, ватандин вилик зурба кьегьалвал авур кас. - Чи дестедик квай вирибуру гьарда вичин къадардиз чIехи халкьдин чIехи алимрикай, шаиррикай, композиторрикай, игитрикай дамахдивди ихтилатна. А. Къ. Халкь. Вирибуру нубатдалди игитдин гъил кьаз чуькьвена ва ам кIвалин патав кьван рекье хтуна. Гь. Къ. Хуьруьн хва. Синонимар: герой, къагьриман. 3) ктаб. литературадин эсердик квайди, литературадин эсердин герой.... "Председатель зун тир чIавуз" шиир къачун. Адан игитди вич председатель тир чIаван девлетрикай са шумуд сеферда чIехи ийиз, рангар ягъиз гиперболадин жуьреда суьгьбетзава. М. Ж. Сатирадин дергесдалди. Бубаяр - дяведи къакъудай етимрин яшайиш акьван авайвал адетдин цIарцIе аваз, артухан шит рангар галачиз ганва хьи, кIелзавайди агъазва, ада игитрин бахтсуз яшайишдин язух чIугвазва. Н.Ибрагимов. ЧIалан сергьятрихъ кьадар авачирди успатзава. Синоним: герой. ИГИТВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера игит тир гьал. Яшамишрай ви игитвал, Инкъилабдиз ухшар авай... А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Дарбадагъ авур фашистрин кьушун Игитвилелди машгьурбур я чун. Ш-Э. М. Терг хьурай дявекарар. Игитвилиз герек авач тарифар, Алчахвилиз пачагьвални куьмек туш. А. С. Игитвилиз герек авач. Синонимар: геройвал, къагьриманвал, кьегьалвал. ИГИТВИЛЕЛДИ нар. игитвал хас яз. - Адан буба, чан хва, зун гъавурда тваз эгечIна ам, гьа граждан дявейра яру партизан тирла игитвилелди кьенай. Я. Я. Агалай сандух. Бубайри багьаз хвейивал намус, Вунани ам хуьх игитвилелди. Ш. Т. Абад ая, дуст, чи азиз ватан! Синоним: геройвилелди, къагьриманвилелди, кьегьалвилелди. ИГЛЕШ кил. ЭГЛЕШ. ИГРАМИ фарс, прил масан, азиз. # ~ диде, ~ буба, ~ вах, ~ стха, ~ хуьр, ~ шегьер, ~ ватан. Эй адалат, вели Султан, Эй играми Гьасан наиб. Е. Э. Наиб Гьасаназ.... чи уьлкведин вири... агьалийриз Сулейманан тIвар малум я, чида, играми я. А. А. СтIал Сулейман. Играми балаяр хъуьцуьганрал ацукьрай дидеди акъваз тавуна хуьре хьайи кьван крарикай ихтилатна. А. И. Самур. * играми хьун гл., низ ни вуж-вуч масан хьун, азиз хьун. ИГРИ туьрк. прил. тапарардай, дуьзвал гвачир. Дугъри, игри тунач хьи эл... Е. Э. Наиб Гьасаназ. Течирдаз хурма, я къайси, Дугъри, игри, дуьзни акси... Къемердин къадри вуч чир хьуй?! Е. Э. Дуьньядикай бейхабардаз. Антоним: дугъри. ИГРИБУР игри прилагательнидикай хьанвай существительнидин гзафвилин кьадардин форма. Кил. ИГРИДИ. ИГРИДИ сущ.; -да, -да; -бур, -буру, -бура тапарардай кас, чIуру рекье авай кас. Гьар са угъриди, игриди, тунач сефилди, дугъриди. Е. Э. Наиб Гьасаназ. Антоним: дугъриди. ИГЬСАН араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра са кьейи касдин руьгьдиз бахшна адан мукьвабуру халкьдиз гудай тIуьн (пул, шей). Хийир кардал вун мидаим мерез я, Я вун хийир, шийир, игъсан чидайд туш.. Е. Э. Нефсиниз. Машрикьда сад кьиникьин ван ХьайитIа, нез гъадан игьсан, Тарс туна, зарб гьализ балкIан, Гьаниз рекье гьат и фекьи. С. С. Фекьи. Синоним: садакьа. * игьсан гун [авун] гл., ни нин кьейи касдин руьгьдиз бахшна адан мукьвабуру халкьдиз тIуьн (пул, шей) гун. Ам кьиникъик кваз хизанрин вилик кафан къачун, суркьул атIайбуруз, сур хвейибуруз гьакъи гун, фекьи-фахра рази авун, хемис садакьа-игьсан авун хътин шариатдин къанунар акъвазна. А. Ф. Бубадин веси. Кьве жунгав ва ругуд гьер къачуна, тукIуна, жемятдиз игъсан гана. А. Къ. Гилигзава. ИГЬТИЯЖ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) чарасуз гьал. Залан игьтияжди гьелекнавай ада муьжуьд йиса авай Тагьирни юкъ какуруниз ва гардан кIир авуниз мажбурнай. А. С. Хуьруьг Тагьир. 2) истемишун, тIалабун. Совхоздин руководстводи зи игътияжар фикирда къун тавуни зун мажбурнава. К, 1988, 28. XII. Азадвал инсандин эвелимжи игьтияж я, имансуз такIан хьун - эхиримжи игьтияж А. А. Имам Ярагъ Мегьамед. ИГЬТИЯЖЛУ ктаб, прил.; игьтияж авай, герек авай. # азадвилихъ игътияжлу халкь. * игьтияжлу авун гл., ни вуж игьтияж тир гьалдиз гъун. Эхиримжи йисарин дегишвилери чи халкь гзаф игьтияжлу авуна. Р. * игьтияжлу хьун гл., вуж игьтияж тир гьалдиз атун. Лезги халкь садвилихъ игьтияжлу хьанва. ИГЬТИЯЖЛУВАЛ ктаб, сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера. Эхиримжи йисарин дегишвилери халкьдин игьтияжлувал кьакьан дережедиз хкажна. Р. ИГЬТИЯЖСУЗ ктаб, прил. игьтияж авачир. Игьтияжсуз халкь садрани хьайиди туш. Р. * игьтияжсуз авун гл., ни вуж игьтияжсуз тир гьалдиз гъун. Инсан игьтияжсуз ийидай къуват авач. Р. игьтияжсуз хьун гл., вуж игьтияжсуз тир гьалдиз атун. ИГЬТИЯЖСУЗВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера игьтияж авачир гьал. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 |
| |||||||
|
