Вход | Регистрация
Лезгинский язык: Грамматика · Словари · Разговорники · Библиотека · Форумы

Толковый словарь лезгинского языка

· А · Б · В · Г · Гъ · Гь · Д · Е · Ж · З · И · Й · К · Кh · КI · Къ · Кь · Л · М · Н · О · П · Пh · ПI ·
· Р · С · Т · Тh · ТI · У · Уь · Ф · Х · Хъ · Хь · Ц · Цh · ЦI · Ч · Чh · ЧI · Ш · Ы · Ъ · э · ю · я ·


В I [вэ] урус, сущ.: -ди, -да; -яр, -ри, -ра — лезги алфавитдин пуд лагьай гьарф.

в II — эхир; актив падеждин эхирдихъ акал хьуналди чкадин III падеждин форма арадал гъида: кIвали + в - кIвалив, стхади + в - стхадив, сала + в - салав, къула + в - къулав.

<в> III чIалан ачух тушир сес-фонема. Лезги гафара в гьарфуналди гузвай сесинин кьилин кьетIенвал ам сивяй акъатдайла ( сивяй акъуддайла), пIузарар кIватI хьуникай ибарат я. [в] сес гафунин сифте кьиле ( вач, вал, верг, верч, вуч, вич), юкьва ( ава, майва, иви, вижевай), эхирда {сив, лув, къав, рав) гьалтда.

ВА I араб, союз — простой предложенида са жинсинин членар, сложносочиненный предложенида адан паяр сад садав галкIурдай гаф. Стхади ва ваха дидедиз куьмек гузвай. Р. Ахпа са йисуз кьван за ракьун рехъ тухузвай чкадал ва са йисалай гзаф Сырдаръя вацIалай эцигзавай муькьвел кIвалахна. С. С. Жувакай ихтилат. Синонимар: -ни, ва гьакIни, гьам, гъам... гьам

* ва гьакI — союздин гаф генани.... тегьмезхан тазадаказ ва гьакI кьурурнани ишлемишда. ЛГ, 2002, 21.II.

* ва я союз — кьведакай сад хкягъунин мана гудай гаф. ТукIвадайла кIел ва я гьер, гьар къурбанддин вилер кIевиз кутIундай. А. Къ. Гьер. Синоним: я тахьайтIа.

* ва я туш — аралух 'гьам тахьуй, масад хьуй' манадин ибара. - Ви фикир гьихьтинди я? Хуьр хуьн патал игъирвийри, ва я туш, къурушвийри, вуч авун лазим я ЛГ, 2001, 15. XI.

ВА II, ВАВ, ВАЗ — вун тIв.-эвездин падежрин формаяр. Кил. ВУН.

ВААЛЕЙКУМАСАЛАМ / ВААЛЕЙКУМСАЛАМ / ВАЛЕЙКУАССАЛАМ / АЛЕЙКСАЛАМ араб, межд. — сад-садал гьалтна гайи саламдиз жаваб гаф. Ваалейкумсалам, чан хва, вун хвашкалди, - лагьана, ханди вичин чурудилай гъил аладарна. Ф. Акьуллу нехирбан. Сулеймана, адет тирвал, дуьшуьш хьайи касдиз салам гудай, Ассаламалейкум, устIар Уманбег, - лагьана, асадин патахъ кьил гъиликай куьрсна.. - Ваалейкумасалам, Сулейман дайи. С. Зазни хуш я ви шаламар. Саламалейкум, дах! - Рагьим бубадиз... - Ваа­лейкумсалам, чан хва! - кьужадин чина Хъвер гьатна. - Аллагьди хуьй вун. Гь. Къ. Ирид чин алай хуьр.

ВАБА араб, сущ.; -ди, -да — ратарин азар. Адан дидени буба вабадин азардик кьенвай. Ф. Акьуллу данарбан. 19-асирдин эхирра вабади кьери авур хуьруьз алим, жерягъ Рамазан эфендини атанай. ЛГ, 2001, 16. VIII.

ВАВ, ВАВАЙ (ВАГ, ВАГАЙ нугъ.) — вун тIв.-эвездин чкадин III падеждин форма. Кил. ВУН.

ВАВД(И) — вун тIв-эвездин арачивилин II падеждин форма. Кил. ВУН.

ВАГОН (ВАГЪУН рах.) урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра — поездда аваз инсанар ва я маса пар тухудай кIвал хьтин чка. # вагондиз акьахун, вагонда ксун. Батракрин сан артух жезвай. Са батрак етим Магьмудакайни хьана: ада Бакудиз физвай вагъунриз кIарасар язавай. И. Гь. Берлиндин вири кIвалерал...

ВАГЬ! межд. — мягьтелвал къалурдай гаф.... ибур мягътел хьана, ам идаз, им адаз килигна, эхир сада лагьана: " Вагь, ядаяр! Ядни герек жедай кьван!" Ф. Ядни герек жедай кьван. Ахпа са сеферда бубадиз къуншидин гьаятда зун са еке гада хьанваз акуна: «Вагь, им зи хва я хьи!»-лагьана... С. С. Жувакай ихтилат. -Вагь, верчни мукал ацукьнава... А. Сайд. «Чуьнуьх гумбатI»

* вагь акъатун гл. — (няй) инсандик акатнавай мягьтел­вал, кичIевал къалурдай ибара. Пакамахь къарагъайла, инсанрай вагь акъатна: кьуд пад вилин ишигъ тухудай кьван лацу тир. Гь. Къ. Четин бахт.

* вагь бабай! межд. — мягьтелвал, шадвал къалурдай ибара. Фад-фад гьалар дегиш жедан, вагь бабай. С.

ВАГЬА! межд. — улакьдик, цан цуник квай малар акъвазардайла лугьудай гаф. - Куьне зун гужуналди нехирдив ракъур ийизва, амма акван ман малариз "ишт, вагьа" ни лугьудатIа. Г. Агьмедбегова. Нехирбан.

ВАГЬАБиТ / ВАГЬАБиСТ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра — мусурманвилин кьилдин са хилез къуллугъзавай динэгьли.. Алай вахтунда Исламдин тIварунихъай рахазвай са бязи дестейри чи Мегьамед пайгъамбарди ихтияр ганвай, теклифнавай такьатар къадагъа ийизва. ИкI месела, вагьабитар гьа ихьтинбурукай я. Ассалам, 2001, № 2. Вагьабитар лап гьа сифте йикъарилай дагъустанвийри негь авуна... ЛГ, 2000, З. VШ. Жуван хъеме кIева! И Дербенрин милицаярни гзаф векъибур я! Аквада абуруз, кьада вун, вагьабист я лагьана ацукьарда цIувад суткада. Ф. Б. Филиал.

ВАГЬРАМ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра — 1) яцIувал квай яргъи лаш. Гагь жеда вун шад хуррам, Гагь гъиле кьаз вуна вагьрам. С. С. Дагьустан. Эй Сулейман, акъваз тIарам, Лам катда, хьайитIа хуррам, Гъиле кьуна яцIу вагьрам Жув къапуд сивел хъсан я. С. С. Чун патал хъсан я. 2) куьч., рах. кьакьан инсан. Синоним: пая.

ВАГЬТЕДАЙ / ВЯГЬТеДАЙ : * вагьтедай (вягьтедай) тефин [татун] гл., вуж нин — 1) са гьихьтин ятIани пис кар, масадбуру гьикьван ийимир лагьайтIани, истемишайтIани, кьилиз акъуд тавун. Сулейман Бакудай хтайдалай инихъ халкь рекьяй акъатнава, жанаби. Адан вягьтедай къвезмач. Б. А., 3. Э. СтIал Сулейман. Вуна адаз са кьвед вегь, кичIе кутур, ТахьайтIа ам ви вягьтедай фидач. 3. Э. ЯркIижуван руш. Ваъ, эрекьчехир чна гьар юкъуз целай хейлин гзаф хъвазва. Яни литрийралди. Вучиз? Хиве кьуна кIанда, жуван келле гижи авун патал. Им ахмакьрини ийидай кар туш. ЯтIани чун вягьтедай физвач. Яд хьиз хъвазва, вучиз?! ЛГ, 1997, 26. XII. 2) вуч авуртIани, таъсир тавун. Фич ам тухвайдан вагьтедай. Е. Э. Вирт квахьайдаз. Шерифали бубадиз вичин вагьтедай тефидай хьтин са надинж кстах хтул авай. Д. Шерифалиев. Адан пIирел датIана инсанар ала. Синоним: чIалаз килиг тавун

ВАГЬШИ I араб, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра — 1) чуьлдин гьайван. Инсансузриз нянет. -Агъ буьркьуь хьайи вагьши! Вуна заз сив ахъайзавани? А. Сайд. Кьисас. Дикъетдалди ахтармишайтIа, гуьне кьуна хъурцада аваз катзава вагьши. Я. Я. Ара-ара къув язавай вагьшида, Ятахрилай кицIеризни ван къвезвай. И. И. ХъуьтIуьн йиф. КицIерихъай вагьшийриз кфилдихъай кьван кичIедач... А. Къ. Хукац-Ханум 2) куьч. чуьлдин гьайвандин хесетар квай инсан. Амма а вагьшийрин планриз килиг, Инсандин душман тир иланриз килиг... Ш-Э. М. А вагьшидилай хьайи хтулни кIандач хьи, кIандач, -къалур тийиз алахъзаватIани, куькIвена адан чин. М. Б. Ханкиши.

ВАГЬШИ II прил. — 1) тамарин, чуьлдин; 2) куьч. меденивал авачир. # ~ хесетар, ~ къилих. Вагьши комбатди аскердилай кьисас кьахчуна. А. Къ. Жуьгьенар. Синоним: йиртижи.

* вагьши гьайван(ар) сущ. — тамун ничхир(ар). Жанавурризни кфилдин ван чида, абур а ванцихьай катда... Икьван назик алатдин зериф сесини Вагьши гьайвандин рикIе кичI тун заз аламат я! А. Къ. Хукац-Ханум. Вагъиш гьайванри хьиз, кIвалин гьайванрини гатфариз туьлекда. 3. К. ТIебиат чирун.... жанавур вагьши гьайван я! Хаталу я! А. Сайд. Кьисас.

ВАГЬШИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера — 1) вагьшидиз хас тир гьал. Гитлер, зун ви вагьшивилиз тамашна, Вуч жедатIа эхир, килиг, тамаш на. X. Т. Эхирдиз тамаш. Америкадин президент Клинтонам ва адан писпидал кьуьлзавай масабурун вагьшивал ва жавабдарсузвал акурла, инсанрин рикIер еке ажугъдив ацIузва. Гь. Рамалданов. Гьахъни батIул чир тавуна || ЛГ, 1999, 27. V. 2) меденисузвал. Зи вилерикай, чан хва, а зулумдик, муьсуьбатдик кьейи паб гилани карагъзава. Гьа йикъалай кьулухъди, чан хва, гьа вагьшивал зи рикIел хтайла, зи рикI кузва, зун пIапIрус чIугуна-чIугуна пиян жезва. А. Ф. Лянет. Тек-бир гьалтдай хьтин и тамув вагьшивилелди эгечIуни экологиядин жигьетдай лап татугай гъалар арадал гъун мумкин тирдан патахъай абуру гьукум гъилевайбур къени тагькимарзава. ЛГ, 2003, 20. II.

* вагьшивал авун гл., — ни-куь вагьшидаз хас амалар авун. Чи чIехидани вичивай жедай вагьшивал авуна. Р.

ВАГьшИВАЛУН гл., ни; -да, -на; -из, -зава; вагьшивал авун, вагьшивал тавун, вагьшивал тахвун, вагьшивал ая, вагьшивал хъийимир — вагьшидаз хас амаларун. Вагьшивалмир, секин хьухь. Р.

ВАГЬШИВИЛЕЛДИ нар. — вагьшивал хас яз, вагьшидаз хас адетдалди. Са хуьре стхадин гадади вахан гада вагьшиви­лелди гатана рекъизва. Р. Меликова. Садбур- дуьадал, садбур- межлисдик. [Селим] Ваъ, дуст кас, куьне гъиле кьазвайди четин месэла я. Абуру сада садаз авунвай къастар - кIвалер кун, аялар, кьуьзекар вагьшивилелди кьирмишун, хайи кIвалерай чукурун - уьмуьрлух рикIелай алат тийидай мусибатар я. Н. И. Гьакимрин папар. Синонимар: вагьшидаказ, вагьшиз.

ВАГьшИДАКАЗ нар. — вагьшивал кваз. Пудкъад лагьай йисара вагьшидаказ кIерец тарар атIана, кьудкъад лагьай йисара уьзуьмлухар тергна. ЛГ. Синоним: вагьшиви­лелди, вагьшиз.

ВАГьшИ3 нар. — вагьши яз. Синонимар: вагьшиви­лелди, вагьшидаказ.

ВАД числ. — 1) кьудалай садан гзаф, ругудалай садан тIимил кьадардин тIвар. # ~ итим, ~ верч, ~ тар, ~ манат, ~ хуьр, ~ йиф, ~ лампа. Им вад йис я кьена зи паб, Гьам я ваз зи эхир жаваб. С. С. Регъуьхбан. Чна вад юкъуз кIвалахзавай, кьве югъ выходнояр тир. Гила вири йикъар выходнояр хьанва. Р. 2) мектебда, вузда кIелзавайбуруз тарсар чир хьунин (чирунин) вини кьилин дережа къалурзавай къимет. Лацу хъуькъвер, чIулав вилер Авай гъвечIи Зерифа, Экзамендавай вад къачуна, Галатнаваз хтанвай. А. С. «Ксанвай гуьзел». -Диде чан, къе за урус чIалай вад къачуна! Ингье дневникни. А. Р. Кьве чин. ГъвечIи хцел, вад къачур, Дамахзавай шад дидеди... X. X. Зи ватандин шикилар.

* вад-вад нар. — вуж-вуч ятIани вадрин кьадарралди. Къачагъар авай тамуз хуьруьнбур вад-вад физвай. Р.

* вад югъ сущ.; — 1) динэгьлийрин лугьунрай, инсандин уьмуьр вад йикъакай ибарат я: 1 -югъ - инсан экуь дуьньядиз къвезва, 2-юкъуз ада хизан туькIуьрзава, 4-юкъуз ада уьмуьрдин няметрикай лезет хкудзава, 5-юкъуз ам муькуь дуьньядиз физва. Имни са вад югъ я дуьньядин, гьелбет. Е. Э Алкьвадар Гьасан эфендидин цIийи кIвалериз. Дуьньядинди вад къан гьуьрмет, Шак авачиз, фида, гьелбет. Е. Э. КIани ярдиз. 2) куьруь вахт. Дуьньядинди вад къан гьафасафа я, Эхир са къуз рекьирвал я, севдуьгуьм. Е. Э. Севдуьгуьм. Вад къан фана дуьньяя им, заз килиг, яб це... Е. Э. Алагуьзлидиз.

* вад тIеат сущ.; — вад капI. Я Рабби, зи гьал ваз аквазва, Вад лайих тIеат гьич тежезва. А. Гь. Факъир Гьажи.

* вад юкI агъ сущ.; — кафан патал харж ийизвай парча. И дуьнья са фана багъ я, Куьне квез гьуьрмет ая тIун. Гваз фириди вад юкI агъ я, ШейтIандиз лянет ая тIун. Е. Э. Эмина, вич рекьидайла, лагьай чIал.

ВАДЕ кил. ВЯДЕ.

ВАДРА нар. — вад сеферда. Зун са йисуз вадра Москвадиз физвай. Р.

ВАЖИБ араб, прил. — мажбур, герек, чарасуз. Кьиникь важиб я, кьейбур чалай вилик шумуд я хьи. Е. Э. - Ам хъсан кар я, - лагьана фекьиди, - гьар са бенде мусурмандиз важиб кар я. А. Ф. Бубадин веси. Дуьньядиз. Виридалайни важиб тирди кIвалах авун, зегъмет чIугун, ашкъидалди ва къуватдивди яракьламиш хьун, колхоз мягькем авун я. А. Ф. Риза.

ВАЖИБЛУ прил. — 1) чарасуз. ~ месэла, ~ кархана, ~ майишат, майиштдин ~ хел, яшайишда ~ илим. Гьар сеферда важиблу собранийриз ва совещанийриз фидайла чун, райондин работникар, ам гилан девирдив кьунвай гьалда парталор алукIун герек тирдахъ инанмишариз алахъдай.. Гь. А. Поэзиядин жавагьирар яратмишайди. Дуьз я, дугъриданни, уьлкведин важиблу карханаяр ракетрай ягъиз, барбатIнава... Гь. Рамалданов. Гьахъни батIул чир тавуна. 2) лазим тир. Районэгьлияр тIебии газдалди таъминарун за зун па­тал важиблу ва сад лагьай дережадин месэла яз эцигна. ЛГ, 1999, 1. IV. Лифер гьеле таран хилел аламай. Аквадай хьи, абурухъ лап важиблу са месэладай суьгьбетар ама. А. Сайд. Вили яна. Вири яратмишунар: гьикаяяр, юморескаяр, махар, повестар, пьесаяр... - важиблу вакъиайриз талукьбур я. Гь. Гьемзетов. Абдулбари Магьмудовакай гаф. 3) хийир тир. Машмашрин, шурван пIинийрин ва хутарин цилер гадариз тади къачумир... Абурук инсандин беден патал лап важиблу В17 витанмин ква. ЛГ, 1999, 14. X. Антоним: важибсуз.

* важиблу хьун гл., — низ вуч чарасуз хьун. - Пётрдиз и чилер, анай физвай барамачи ( ипекдин) рекьерни галаз вичиз муьтIуьгъарун гзаф важиблу яз аквазвай. А. Бутаев. Гьажи Давуд ва лезгийрин азад женгер. Адалайни гъейри, савдагарвилин рекьяй важиблу тир Дербентни Баку Урусатдиз жезвай. А. Бутаев. Гьажи Давуд ва лезгийрин азад женгер. Шаир, вуж я вун, хва я гьи уьлкведин - Важиблу туш... А. Къ. Алпан.

ВАЖИБЛУВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера — герек тирвал. Яратмишунрин жанрайрин анжах тIварар лугьуни А. Фатахован эсеррин майдандин гегьеншвиликай, тематикадин важиблувиликай, социализмдин шикил чIугунин устадвиликай шагьидвалзава. 3. Бирембеков. Алибег Фатахов: куьруь биография ва яратмишунар. Месэладин важиблувал а кардикай ибарат хьана хьи, ам чи халкьдин Ягь-намусдин, эдебдин, халисан лезгивилин, милливилин асул лишанриз талукьарнавай. ЛГ, 2001, 1. ХI.

ВАЗ — вун тIв-эвездин гунугин падеждин форма. Кил. ВУН.

ВАЗА урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра — емишар, цуьквер твадай гуьрчег кIалубрин къаб.

ВАЗЕЛИН урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра — медицинада, техникада ишлемишзавай мацарин жуьре

ВАЗИР кил. ВЕЗИР.

ВАЙ I межд. — 1) мягьтелвал къалурдай гаф. Къе зун рекъиз экъечIайла, Вай къе вуч тIурфан акъатна. Е. Э. ТIурфан акъатна. 2) тIарвал къалурдай гаф. Я сад авач вахъ рикI кудай, Явах, кьардаш вай лугьудай... М. А. Жедани.

* вай-вай! межд. — мягьтелвал къалурдай шел-хвалдин гафар. -«Вай-вай» - шехьиз вич алемдиз Тахсирсуз яз къалузва... Ш. Ю. Чархар ханвай машинда. Вай-вай, я чан, я буй сагъ хьайи, Къули. На зи стхадин рушаз регъуьвилер кутаз, вучиз кефи хадай ихтилатар ийизва? Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье.

* вай(ни)гьал хьун гл. — чIуру гьалдиз аватун. Кесиб, ви вайгьал хьана хьи. Е. Э. Вирт квахьайдаз. Алукьунрихъай, кьацIунрихъай кичIезвач. Заз куьз кичIе жеда кьван, вайнигьал хьуй вун хьтин райондин центрада иранвахар авачирбурун: са пачка парашок, са запундин тике гьат тийизвай. М. Б. За бананар недач.

* вай-гьарай! межд. — мягьтелвал, гьайифвал къалурдай шел-хвалдин ибара.

ВАЙ II союз — я, ва я. Са гафар тушни: вай вун фида, вай зун

ВАЙ III — вун тIв-эвездин къакъатунин I падеждин форма Кил. ВУН.

ВАЙЗ кил. ВЯЗ.

ВАК I сущ.; -кIа, -кIа; -кIар, -кIари, -кIара — 1) чеб кIвалин ва чуьлдинбур жедай, куьруь кIвачер квай, чIехи жендек авай гьайван. - Ваз тахьана бес тамавай вакIаз лугьузвани?.. Б. Гь. Заз эвера. Вуна незвай са кьас фу вакIан пеле аваз кIандай, аквадай заз вуна ам, зегьмет чIугун тавуна, гьикI къачудайтIа. - За ам, галтугна, вакIан пеляйни акъуддай. С. М. ЦицIигъ-наме. Эхиримжи йисара Украинада маларин ва вакIарин кьадар са шумуд сеферда тIимил хьанва. ЛГ, 2000, 14. ХII. 2) куьч. такIан инсан. Ирид багъдиз яд гузава Са къизилгуьл цуьк паталди. ТакIан вакIаз чун гузава Вад виш манат пул паталди Ф. Тарагъаждиз чIугуртIани, ТакIан вакIаз фидан меген. Ф. Манияр.

* вак акваз гел чIугун (гелехъ къекъуьн, геле къекъуьн) гл., — вуж дуьздал алай месэла акван тийизвайдай кьун. - Ваз чидач, Куьн вак акваз геле къекъвезвайбурукай я. Н. М. Къизил хтар.

* вак ви бубадикай хьуй! межд., — векъи гьам итимри, гьамни папари ийидай экъуьгъун.... жемятди гъвечIи-чIехида тIуьна чпин кьвалар дакIурна, «вак ви бубадикай хьуй» лагьана хъфена. А. Ф. Бубадин веси.

* вак декьий вич амаз <ягъва>! рах., межд. — жув икрагь хьанвай касдикай рахадайла лугьудай ибара. А бенде хьи гзаф лавгъа, Вак декьий вич амаз ягъва! С. С. Шумудакай рахан.

* вак хьайиди обр. — экъуьгъун.

* вак хьана векъи кьена. — Ам вак хьана. Р.

* вакни зур зараф., сущ.; — алакьунар авайди (са гьи рекьяй ятIани). Агрономвилин илимдал гьалтайла, Пирали, валлагь, вакни зур я. 3. Э. ВиртIедилайни ширин я.

* вакIай чIар акъудун векъи, зараф., гл. — вич къаних гзаф девлетлудан менфятдай лап тIимил са затI акъудун. -КIелер адаз хкетрик квай аждагьандиз кьван ава. Вагьши вакIай чIар акъудна кIанда... Къ. М. Кьашкьа духтур.

* вакIан кIири(яр) / кIири(яр) сущ.; — тама, вацIун кьере жедай цацар алай тарарин ири тваррин хъипи рангунин цуру тIямдин емиш (ар). ВакIан кIирийрин мижедик шекер кутада, икI гзаф дадлу джем арадал къведа. ЛГ, 2002, 25. IV.

* вакIан (дангъуздин, къабандин) хва (руш)! — са низ ятIани экъуьгъунин гафар. ЧIур тавурай артух и чи араяр Къабандилай хьайи ахмакь дангъуздин хци. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Зун вавди я, дангъуздин руш, це жаваб, И на ийизвайбур ятIа вуч крар... А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. [Мирим]. А дангъуздин хва за тахьай мисал ийида. Гь. Гь. Колхоз. [Амахан]. Са вакIан хци фитне авуна жеди.... Гь. Гь. Колхоз

ВАК II — вун тIварцIиэвездин чкадин V падеждин форма. Кил. ВУН.

ВАКАЙ — вун тIварцIиэвездин къакъатунин III падеждин форма. Кил. ВУН.

ВАКВАЛ сущ.; -или, -иле — вагьшивал.

* ваквал авун гл., — ни вагьшивал авун.

Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
© 2013-2024 · Alpania-Mez Контакты Хостинг от uCoz