| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка Уь сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра алфавитдин къанни кIуьд лагьай гьарф. Гьарф уь анжах лезги гафарин кьиле, юкъва ва эхирда кхьида. Месела, уьлке, уьрдег, уьмуьр, хъуьтуьл, шуькIуь, куь, туькIуьрун ва мсб. Лезги литературный чIалан орфографический къайдайрин свод. ТуькIуьрайбур: Гаджиев М., Алкадарский А. К. <уь> вилик жергедин вини подъёмдин пIузараррин ачух сес-фонема. Гафарин кьиле, юкьва ва эхирда жеда, месела: [уьфтп], [кьуьл], [уьтпуь], [кьуьзуь]. -УЬ эхир [уь] сес квай са слогдин са бязи гафарин актив падеждин эхир: кьуьл ~ кьуьлуь, кьуьд -хъуьтIуь, амма къуьр -къуьре.... дувулда уь авай са слогдин тIварар актив гьалда ва адакай жезвай косвенный гьалара ( къакъатунин ва маса) эхирда уь аваз кхьида ( и - ваъ): нуькI, кьуьл, хуьр, гъуьл, муьгъ ва мсб. Лезги литературный чIалан орфографический къайдайрин свод. ТуькIуьрайбур: Гаджиев М., Алкадарский А. К. УЬГРЕТМИШ: * уьгретмиш авун гл., вуж квев са тайин гьаларив, кардив кьадай гьалдиз гъун, кьадайвал авун. Хъуьтуьн мекьивилив уьгретмиш ийиз алахънай, амма хийир хьанач. Р. Синонимар: вердиш(ар)ун, уьгретмишун. * уьгретмиш хьун гл., вуж квев са тайин гьаларив, кардив кьун. Гикьван уьгретмиш хьайитIани, кIвалах тавунамаз кар чир жедач. Р. Синоним: вердиш хьун. УЬГРЕТМИШУН гл., вуж-вуч квев; -да, -на; из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; уьгретмиш авун, уьгретмиш тавун, уьгретмиш тахвун, уьгретмиш хъийимир са тайин гьаларив, кардив кьадайвал туькIуьрун. Синоним: уьгретмиш авун. УЬГЬУЬ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра къенепатай эця хьана гужлуз нефес акъатун. акъатунин ван(ер). Ам къаткай чкадални секин тушир; жуьрба-жуьр фикирар келледа къекъведай, гагь тIал залан жез, уьгьуьдин ван къатидаказ акъатдай. А. Ф. Бубадин веси. ПапIрус рикIе акъатдай. Вичин, ам сиве кьунмазни, уьгьуьди гьасятда аман атIудай, М. В. Гьарасатдин майдандал. Уьгьуь... уьгьуь... Урдухан халу кимел атанва... К. К. Лап хъсан адетар. * уьгьуь акатун гл., ник къенепатай эця хьана гужлуз ван галаз нефес акъатиз башламишун. Адак уьгьуь акатна, хейлин вахтунда чIагана. А. Ф. "Бубадин веси. Кьур акъатнавай туьтера гила ванни бамиш жезва, адак уьгьуьни акатзава. М. В. Гьарасатдин майдандал. Синоним: уьгьуь атун. * уьгьуь атун гл„ низ къенепатай эця хьана гужлуз ван галаз нефес акъатун. Синоним: уьгьуь акатун. * уьгьуь ягъун гл., ни къенепатай эця хьана гужлуз нефес акъудун, акъатунин ван(ер). Ада зайиф ванцелди «угь» ийидай, кьил гагь патахъ, гагь а патахъ элкъуьрдай, гагь-гагь яргъал чIугур кьуру уьгьуь ядай. А. Ф. Бубадин веси. Гьа и арада, машиндин лап мукьувай, адан муькуь патахъай са ни ятIани нашивал кваз угьуь яна. А. А. Лезгияр. Агьмеда уьгьуь яна вични авайди хабар гана. А. И. Самур. УЬДМИШУН гл. ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; уьдмиш авун, уьдмиш тавун, уьдмиш тахвун, уьдмиш хъийимир хъуьткъуьнун. Руша вичин рангар бегьем дегишна. Туькъуьл гафар зегьер хьтин уьдмишна. Х. Т. Гъуьгьвезрин хуьр. УЬЗБАУЬЗ <акъвазна> кил. чин чина акъвазна. УЬЗДЕН туьрк, сущ.; -а, -а; -ар, -ри, -ра 1) масадалай аслу тушир лежбер. Буюр! Буюр! Айибар хьана. Иеси туна, уьзденар зирек хьана. А. А. Лезгияр. ЦицIигъвияр уьзденар, яни азад лежберар тир. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. 2) (чIехи гьарфналди - Уь) эркекдин хас тIвар. Исмаил чпин, Уьзден чпин кIвализ хъфена. С. Ярагъви ашукь Уьзден. УЬЗДеНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера уьзден тир гьал. Чаз гьамиша чи уьзденвал багьа хьана. Гь. Къ. Четин бахт. УЬЗЕНГ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра балкIандал алаз пурара ацукьнавайдан кIвачер твадай ракьун затI. Къудгъунна ( а)кьах пурариз, Элкъвез килиг варариз. Уьзенгда тур эрчIи кIвач, Ахпани вегь чапла кIвач. Ф. Свас балкIандал акьахдайла. Надира кIвач уьзенгдай акъуд хъувуна ва ада къари вичив агатун гуьзлемишна. З. Р. Гьажи Давуд. УЬЗМИШ: * уьзмиш хьун гл. каш акатун, гишин хьун. Хер хьайи инсан садлагьана уьзмиш жеда. Р. УЬЗМИШВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера уьзмиш тир гьал. Синоним: гишинвал. Антоним: тухвал. УЬЗУЬАГЪ кил. УЬЗЯГЪ. УЬЗУЬАГЪВАЛ кил. УЬЗЯГЪВАЛ УЬЗУЬАГЪВИЛЕЛДИ кил. УЬЗЯГЪВИЛЕЛДИ УЬЗУЬАГЪДАКАЗ. кил. УЬЗЯГЪДАКАЗ. УЬЗУЬАГЪДИЗ кил. УЬЗЯГЪДИЗ. И машинда вун –регъуьз-кичIез ваъ, уьзуьагъдиз ацукьдай. А. А. Лезгияр. - Абур цвадай устIарар амач, Жамидин, - -, лагъана Межид Гьажиева уьзуьагъдиз. А. Фет. Жамидиникай суьгьбетар. УЬЗУЬГАР нугь., сущ. къугъунин жуьре. УЬЗУЬКЪАРА туьрк,. прил масадбурун вилик тахсирлу. Эхиратда пис паб уьзуькъара я. Е. Э. Пис папаз. Уьзуькъара я зун, Уьмуьр, вилик ви, Гилани ви нафакьадал алазва.... А. Ал. Уьзуькъара я зун... * чина уьзуькъара хьун. * уьзуькъара авун гл., ни вуж нин вилик тахсирлу тир гьалдиз гъун. Зун ийимир уьзуькъара, Заз куьмек ая, я Рабби. А. Гьажи. Минажат. За шехьиз-шехьиз адавай багъишламишун ва зи гунагьдилай гъил къачун минетна, хуьруьн жемятдин вилик уьзуькъара тавун тIалабна, гележегда адаз вафалу юлдаш жеда лагъана кьинер кьуна. А. М. Киф атIайди. * уьзуькъара хьун гл., вуж нин вилик тахсирлу тир гьалда хьун. Гьи гъуьлуьз вичин папан чина уьзуькъара хьана кIан жеда? Садазни кIан жедач. А. А. Лезгияр. УЬЗУЬКЪАРАВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илер, -илери уьзуькъара тир гьал. Гад вахтунда кIватI хъийиз тежезвайди хьиз, чавай вахтунда государстводив техилни вахкуз жезвач. Бес им уьзуькъаравал тушни? З. Э. Муькъвел гелер. Ада туьнт сесиналди лагъана; - Солдатар це, харжар це, халкьдиз кIур ягъа, - ибур, - и уьзуькъаравилер.... З. Э. Антоним: уьзягъвал. * уьзуькъаравал авун гл., ни уьзуькъара тир гьал арадиз гъун.... атай илчийриз кIани жаваб тагайвиляй са тIимил уьзуькъаравални ийизвай... А. Муграгъви. Ажалдин хура. УЬЗУЬКЪАРАВИЛЕЛДИ нар. уьзуькъаравал хас яз. Антонимар: уьзягьвилелди, уьзягьдаказ, уьзягъдиз. УЬЗУЬМ 1 : * уьзуьм тахьун гл., низ са вуч ятIани ийиз ашкъи тахьун. ~ Валлагь, Абдулбари, - элкъвена адахъ Абдурагъман, - зун лап гьа туьтуьнихъ кьван тух я, зи гуьгьуьл михьиз чIур хьанва, заз гьич эсиллагь рахадай уьзуьм авач. О. Гьуьсейнов. Межид бубади лугьудай. УЬЗУЬМ 2 туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра куьлуь ва элкъвей чумал формалин лацу, чIулав рангунин, чебни тIуьн патал, чехир хкудун, мураба авун патал ишлемишзавай емишар. Пагь, ксариз хьайиди вуч уьлуьм я. Дерт алудиз жеч чехиррин гьуьлервай Бакудин нафт, Дагъустандин уьзуьмар СтIал-стIал физва абурун вилерлай. А. С. Дидедин мани. Синоним: ципицI УЬЗУЬМЛУХ туьрк. сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра ципицIар цанвай чил. Уьзуьмлух саки ичIи хьанва. К. 1988, 20. XI. Эхь, уьзуьмлухрихъ гелкъуьнин къайдаяр адаз, агрономдиз хьиз, чида. К., 1989, 1.II. Гьа вахтунда чна 800 гектрдин уьзумлухар кутунай. Абур бегьердал атун патал ва ахпа виниз тир бегьерар къачун патал гзаф чалишмишвилер авунай чна. ЛГ, 2004,28.II. УЬЗУЬМЧИ туьрк. сущ.; -ди, -да: -яр, -йри, -йра уьзуьмар гьасилунай пешекар. Мехъер-межлис хьана чехир хъвадай, «Баркалла хьуй уьзуьмчийрин гъилериз!» А. С. Салам, Дербент. УЬЗУЬМЧИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера уьзуьмар гьасилунай пешекарвал. Репрессиядин йисара чи лезги чилерин кьилел мусибатдин крар гъанва, гилани гъизва... Берекатлу чилер, уьзуьмчивилин ва техилчивилин 13 совхоз авай чIехи лезги район амукьнач. М. М. За нин бахт чуьнуьхна? Бабаев Мелика уьзуьмчивиле зегьмет чIугваз 30 йисалайни гзаф я. К., 1989, 1. И. УЬЗУЬР сущ.: -ди, -да; -ар, -ри, -ра тIал, сагъ тушир гьал. - Адахъ са уьзуьр галукьиз кичIезва заз. И. А. Гуьлназ. Диде гададин уьзуьр анжах са субайвал туширдан гъавурда акьунвай. А. Къ. Накьв. Ам вучиз пашман ятIа чир хьайила, за адавай Шагьбас -Азизовичан уьзуьрдикай хабар кьуна. ЛГ, 2004, 26. VII. Синонимар: азар, тIал. УЬЗУЬРЛУ прил. сагъ тушир. За авайвал лугьуда: зун уьзуьрлу яз ирид йис кьван я. М. Б. Спелар. Синоним: азарлу. Синонимар: азарлу, начагъ.. УЬЗУЬРЛУвАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера уьзуьрлу тир гьал. Синонимар: азарлувал, начагъвал. УЬЗЯГЪ || УЬЗУЬАГЪ туьрк, прил. чин лацу ☼ Орфографиядин вири йисарин словарра уьзягъ кхьин дуьз яз кьабулнава. Амма кхьинра, ам тек-туьк гьалтзава, акси яз, уьзуьагъ кхьин адет хьанва. И кардин себебни, аквадай гьаларай, уьзуьагъ формади гафунин мана дуьздал акъудзава, * уьзягъ (уьзуьагъ) авун гл., ни вуж нин вилик хиве авай кар, къуллугъ дуьздаказ кьилиз акъудуналди абурлу авун. Адан акьулда авайди анжах «чIехидан» вилик вич уьзуьагъ авун я. А. Фет. Проза жанлуди хьайила. * уьзуьагъ хьун гл., вуж вичин хивс авай кар дуьздаказ кьилиз акъудуналди абурлу хьун. Гьа чIавуз вун гуьрчегни жеда, михьини жеда, уьзуьагъни... М. Гь. Им къван, имни терез. - Ви чан сагъ хьурай, Уьзден! Ви рикIел Аллагь ала'. Вун Адан вилик уьзуьагъни я, - лагъана Мирзекерима. С. Ярагъви ашукь Уьзден. УЬЗЯГЪАРУН гл., ни-куь вуж ; -на, -да; из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; уьзягъар авун, уьзягъар тавун, уьзягъар тахвун, уьзягъар хъийимир вичин хиве авай кар дуьздаказ кьилиз акъудуналди абурлувал къазанмишун. Жемятдивай кIватIнавай пул, техника маса гайи пул Айвазова вичи-вичиз продукциядиз элкъуьрзава, вич уьзягьарзава. ЛГ, 2005, 14.1 V. УЬЗЯГЪВАЛ || УЬЗУЬАГЪВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера вичин хиве авай кар дуьздаказ кьилиз акъудуналди къачур абурлувал. Атайла, мугьмандин чина уьзуьагъвал я самовар. С. С. Самовар.... адан рикIелай вири четинвилер алатнава, - уьзуьагъвални такабурвал кваз урус чIалан тарсунай ученикриз пис къиметар атун терг ийидай рекьер кьейд ийиз башламишна. А. А. Умуд. Антоним: уьзуькъаравал. УЬЗЯГЪВИЛЕЛДИ || УЬЗУЬАГЪВИЛЕЛДИ нар. вичин хиве авай кар дуьздаказ кьилиз акъудуналди къачур абурлувал хас яз. Эхиримжи вишни уьзягъвилелди адан капал эляна, лагъана: Кьве агъзурни сад. Хьанани? Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. - Килиг, жегъил кас, чна вал гьихьтин гьуьрметлу инсанрин сагъвилин патахъай къайгъударвал ихтибарзаватIа, и везифа вуна уьзуьгъвилелди кьилиз тухудайдак за умуд кутазва лагьана, -зи муаллим палатадай экъечIна. А. Эсетов. Шаирдин тарсар.... абур вахтунин имтигьанривай магълуб хьанач, уьзягъвилелди абурай экъечIна! ЛГ, 2004, 26. VII. СикIре са зеррени къурхулувал, утанмишвал квачиз, зурба кьегьялвал авурдан уьзуьагъвилелди жаваб ганалда... Къ. М. Душмандин тум. ЧIехи Октябрьский революциядин суварин демонстрацияда шаддаказ ва уьзуьагъвилелди иштарак авур бурильщик Темирханов кIвализ хтана. З. Э. Социалист Зегьметдин Герой Темирханов. - Ма, и зи чантани къачу, давамарна ЦIаруди уьзуьагъвилелди, мугьманриз кIвализ хутахдайбурни хьурай. Б. Гь. Заз эвера. Хуьре авай жегьил гадайрикай Уьзден гъам буй-бухахдал, гьам патал фена, уьзуьагъвилелди мехъер ийидай харжи гваз хтунал са чипIинин виняй тир. С. Ярагъви ашукь Уьзден. Синонимар: уьзягъдаказ, уьзягьдиз. Антоним: уьзуькъаравилелди. УЗЯГЪДАКАЗ || УЬЗУЬАГЪДАКАЗ нар. вичин хиве авай кар дуьздаказ кьилиз акъудуналди абурлу яз. Пакаман сятдин кIуьдаз ам райондиз агакьна, гьа гьебеярни къуьне аваз ам военкомдиз, вичин тегьер уьзуьагъдаказ Иванан кабинетдиз гьахьна ва вич вичин сефердиз физвайдакай хабар гана. Н. М. Буба.... улакьар алай чкайрал далдаяр жагъуриз кушкушиз рахазвайбур, чеб-чпив ван ацалтна... сада-садаз гъилерни эляна, уьзягъдаказ элкъведай. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Синонимар: уьзягъвилелди, уьзягьдиз. Антоним: уьзуькъаравилелди. УЬЗЯГЪДИЗ || УЬЗУЬАГЪДИЗ нар. вичин хиве авай кар дуьздаказ кьилиз акъудуналди абурлу яз. И машинда вун регъуьз-кичIез ваъ, уьзуьагъдиз ацукьдай. А. А. Лезгияр. - Абур цвадай устIарар амач, Жамидин, - лагьана Межид Гьажиева уьзуьагъдиз. А. Фет. Жамидиникай суьгьбетар. Синонимар: уьзягъвилелди, уьзягъдаказ. Антоним: уьзуькъаравилелди. УЬКВЕБА кил. ЭКВЕБА. УЬКIУЬ кил. УЬЦIУЬ. УЬЛГУЬЧ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра чуруяр твадай чукIул. Гъана уьлгуьч, чинал алай къван чуруяр твада Ф. КьепIина тур фекьи. Йиф я. Гьава мекьи я. Къаю уьлгуьчди хьиз атIузва. Амма ханар ацукьнавай утагъда чими я. З. Р. Гьажи Давуд. Атайдахъ ерли гардан авачир. Адан къуьнерал кьадарсуз еке кьил алай, гьамни уьлгуьчдалди тунвай. 3. Гергерви. Бакъарей Бакъураякай нагъил. УЬЛЕН туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гзаф вахтунда яд акъвазнаваз жими хьанвай, накьв, чил. Ам дерин уьленди, микьнатисди хьиз, агъуз чIугвазвай. Ф. Кьве мирг. Ингье, килиг, гъарнихъай галтугна Абуру жейран акIурна уьленра. А. С. ВетIер. УЬЛЖЕ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра ятурдин як алай пай. УЬЛКВЕ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра адет яз, инсанар яшамиш жезвай, тайин сергьятар ва тIвар авай чилер. Гьар уьлкведа дишегьли сад хьайитIа, Алай чка яргъамаз хабар жеди. Е. Э. Кьве паб. Им я чаз бахтсузвал еке, Гьелекмир тIун на чи уьлкве. С. С. Урусатдиз. Мердвилелди хуьх жуван уьлкве, лезги, Ви намусди къачурд туш леке, лезги. Н. Сам. Садбур. * яд уьлкве * уьлкведа авай <уьлкведал алай> кьван нар. лап гзаф ва гьар жуьредин. Уьлкведал алай кьван фикирар авур Къаюма, эхирни вичи -вичиз суал гана. З. Э. КУТВ-диз фена. УЬЛУЬМ туьрк, сущ,; -ди, -да; -ар, -ри. -ра азабрик кьиникь. Пагь, ксариз хьайиди вуч уьлуьм я... А. С. Дидедин кьисас. УЬЛЧИ || УЬЛЧУЬ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) гегьенш рехъ. Виридаз дуст авай чка Рехъ ачух уьлчуь хьайила... Е. Э. Къазанфараз. Алидхуьрелай итимар галаз хтана абуру дередай мейит акъудна уьлчуьдал кучудна. А. И. Самур. Булут хьана, хкаж хьана Зун ракъинин къаршидиз. Чимивилик агаж хьана. Серин гуз ви уьлчидиз. Г, Селимова. Зун булах тир. Синонимар: шегьре, мостовай. 2) куьгь. са никай ва я квекай ятIани хабар гвайди, хабар гудайди. Ви патав уьлчуь ракъайтIа, Яраб вун бизар жедани? Е. Э. Гъазанфераз. Синонимар: чархачи, чапар. ☼ М. М. Гьажиева туькIуьрай «Лезги чIалан орфографиядин словарда» (1955-й.) ва Лезги чIаланни урус чIалан словарда» (1966-й.) уьлчуь кхьенва. 1964 - йисалай инихъ акъатай орфографиядин словарра уьлчи кьабулнава. Кхьинра уьлчуь адет хьанва, уьлчи тек-туьк гьалтзава. Чи фикирдалди, эхирда ~уь авай вариант кьабулнайтIа, кьве жуьредин кхьинар арадиз къведачир. УЬЛЧМЕ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) яргъивилин кьадар. Гьайиф хьи, редактордин къайгъусузвилин нетижада бязи цIарара гъалатIар ахъайна, а цIарарин уьлчме, везин чIур хьанва... М. М. Гь. СтIал Сулеймана азербайжан чIалал туькIуьрай шиирар. 2) са куьн ятIани маналувал алцумдай затI. Багъри чилин баркаванвал, диде-бубадин хъсанвал дадмишай, гьисс авур кас икьван яргъал йисарилай гьалт хъувун гьихьтин бахт я! Ам чир хьун патал гьихьтин уьлчмеяр ава! Ахьтин уьлчмеяр жагъуриз хьун мумкин яни!. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. 3) умуми кьадар. Сивикай хкудна уьлчмедиз килигна; са хупI мад хьун хъувуртIа жеда. З. Гь. Балугъдикай ахвар. За агъадихъ куь фикирдиз абурукай анжах тек-туькбур теклифзава, вучиз лагьайтIа ктабдин уьлчмейри инал Межид бубадин вири суьгьбетар гъидай мумкинвал гузвач. О. Гьуьсейнов. Межид бубади лугьудай. УЬЛЧМИШУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; уьлчмиш авун, уьлчмиш тавун, уьлчмиш тахвун, уьлчмиш хъийимир 1) алцумна чирун. 2) куьч. тайинарун, чирун. Инсанар я ман, гьарда вичин шегьердай хабар гудай, вири вичин уьлчмедай уьлчмишдай. А. М. Мурк ракъини цIурурда. Синоним: алцумун. УЬММЕТ араб, т-б., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра са тухумдин инсанар. РикIгл кьведач я гьич уьммет, Бубайрин тIвар квадардайбур. С. А. Бубайрин тIварар квадарайбур. Страницы: 1 2 |
| |||||||
|
