| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка ГЬ [гьэ] сущ.; -ди, -да; -яр, -ри, -ра лезги алфавитдин ругуд лагьай гьарф. <гь> мецин дувулда арадиз къведай ферцин ачух тушир сес-фонема. Гафарин сифте кьиле ( гьа, гьи, гьуьм), юкьва ( бегьер, лугьуда, кагьул), эхирда ( лагь, сефигь) гьалтда. ГЪА 1 тIв. эв. рахазвайдаз ва яб гузвайдаз тайин затI къалурдай, рикIел хкидай гаф. Куьн гьа къуьзуь куь чандивай хьуй, яллагь, азад, къарияр. Е. Э. Фитнекар къарийриз. Ничхирар хьиз гьакI цавара гьа чи вахар къугъвай югъ я. С. С. Октябрдин Инкъилабдиз. Амма лезги чIалаз кхьинар яратмишунин ва ам школайра кIелиз тунин кар а чIавуз гьа идалди куьтягь хьанай. М. М. Гь. ЧIалан илимдин гьакъиндай... Ингье, Хуьруьг Тагьиран тIебиатдин кьилин философия гьа идакай ибарат я. А. С. Хуьруьг Тагьир. Дишегьлийриз, гьа виринра хьиз, я гад, я кьуьд авачиз, кIвалах ацIанва. Ш. Шабатов. Ерийрал рикI ала... "гьа Магьарам я! Заз чидай элуьгъли, " - инанмиш хьана зун. М. Ж. "... Фу гайиди я гьамиша" * гьа гила <гьа> мад нар. лап мукьвал вахтунда. Гьа гила мад докторвилин диссертация хуьн лазим тир. М. Ж. Цава кьуна кIаниди. Урусатдин запасда эцигнавай къуватар гьа гила, гьа мад юзада... Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Гьа гила мад хкведа ам... Ж. Кьве бармак. Мегер ви тандик, бедендик кьурун кIамай чка кумайни? Мегер вун кIвачелай кьилелди гьа гила-мад куз гьазур хьанвачирни? М. С. Буьркьуьди. Гьа гила-мад агатда чун, Вични, кьейдин, сифте яз. 3. Ш. Пуд лагьай вилаят. «гьа гила мад чун чкадив агакьда, тухдалди яд хъвада», - фикирзавай жеди гьар сада. А. Къ. Жуьгьенар. Гьа гила-мад лугьуз, шумуд там кIвачелай авуна! Керекул кьванни гьалтнач. С. Ярагъви ашукь Уьзден. * гьа-гьа тIв. эв. никай-квекай рахазватIа, гьам къалурдай ибара. Гьа-гьа ваз чидайбур мад атанвай. Р. * гьа жергедай яз арал. 'гьа вилик рахайбурук кваз, гьа вилик рахайбур хьиз' манадин ибара, Бакуда азербайжан чIалал акъатзавай "Экинчи" газетдиз ада Кавказдин мусурманар вири ва, гьа жергедай яз, Дагьустандин халкьарин бейсавадвилин ахварай авудзавай са алатдиз хьиз къимет гана... М. М. Виш йисарин имтигьан.. * гьа икI арал. вилик рахай гафар, лагьай фикир умумиламишдай ибара. Гьа икI, Мурадов Шагь-Эмир ватанпересвилин хиялрилай ислягьвилин хиялрал, абурулайни инсанпересвилин фикиррал атана. А. А. Лезгийрин литература. Гьа икI, писателди гьикаятдин вири жанрайра вичин кьуватар ахтармишзава. Гь. Рамалданов. Яратмишунрин рекье. Гьа икI, олимпиада сятдин ругудаз, гьайиф хьи, анжах виридан патай наразивилелди куьтягь хьана. ЛГ, 2002, 24. IV. * гьа иниз килигна нар. гьакI тирвиляй. Ингье, гьа шиз килигна, СтIал Сулеймана Совет власть гъалиб хьайи сифте йикъарилай рикIин сидкьидай къвезвай гафар, вичин шаирвилин бажарагълувал ва вичин чан Ватандин, азад хьанвайхалкьдин... рекье эцигна... А. А. ( СтIал Сулейман). * гьа са вахтунда [арада] нар. сад хьиз, масадбуралай, маса кардилай тафаватлу тушиз. Гьаса вахтунда шаирди хиве кьазва... А. А. СтIал Сулейман. Гьаса вахтунда за аялрал кIевелай гуьзчивални ийиз хьана. А. Р. Вертолёт Мегьамед. Гьаса вахтунда ихьтинбур чпин гаф илитIиз алахъда. Ш. Шихмурадов. Гьадиса. Гьаса вахтунда Дербент шегьердин работникрин тариф чкачкадал ийизва. Р. Меликова. Садбур - дуьадал, масадбур - межлисдик. Гьа са вахтунда докладчиди кьейд авурвал, чкадин самоуправленидин гьакъиндай законодательство уьмуьрдиз кечирмишунин барадай... кIвалахда гьелелиг хейлин кимивилерни ама. ЛГ, 2001, 29. XII. * гьа югъ - къенин югъ... нар. гьа вахтундилай инихъ. Гьаюгъ - къенин югъ, заз Седефан рангни ахкунач. М. Б. Спелар. ГЬА 2 || ГЬА-А кIус 1) вичелай вилик квай гафунин манадал рахазвайдан фикир желбдай гаф. Вуна ана вуч мурмурзава, яда? - чене кьуькуьн тумуна акIурна, винелди килигзава руш. - Гьайаман ваз Етим Эмин жез кIанзаватIа гьа! Б. Гь. Цавун михекар, - Яда, а чна мехъерар авуна, сусар гъайи йисар авай гьа, а чIавуз чи хуьре, залайни валай гъейри, мад иер гадаяр гьич садни авачир йээ. А. Ляметов. Гуьгъуьниз килигиз. - Я къунши, вуна, эхир, заз са затIни къалурзавач. Мад акIустIарвал чириз жедач гьа! - лагьана. Лезги халкьдин махар. Цуьквер гузва кьуьзуь касди куьчедал, Са кьариди гъилер зурзаз къачузва, Декьикьаяр хквезва жед рикIел гьа! Пулсуз цуьквер вичив хушдиз вугузвай... Ж. Цуьквер гузва... -Килиг гьа, итим, ахьтин илчияр вуна Дагъларбеган кIвализ тухуда хьи, адавай гаф атIуз тежедайвал! Гь. Къ. Къилинж Къемер. 2) вичелай гуьгъуьнилай къведай гафунин мана артухарзавай гаф. Гьа лагьаначир, алатначир адан мецелай а гаф, ваз маса гаф жагъидачирни? М. С. Буьркьуьди. 3) мягьтелвал къалурдай гаф. Аламатдин кар я гьа-а, - мад фикирна Мумина. А. А. Ирид цавук Самурдин ван. 4) рикIел хуьн чарасуз тирди къалурдай гаф. Бала чан, ваз мекьи жеда гьа! Гъ. Къ. Гьай тахьай гьарай. ГЬАБУР гьам тIварцIиэвездин гзафвилин кьадардин форма. Кил. ГЬАМ. ГЬАВА 1 араб, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) чил элкъуьрна кьунвай газдиз ухшар къат. Къацу багъдин михьи гьава Чандиз жеда дарман, дуст. М. С. Гатфарин гуьзел гьавадиз. Гуьзел гьава хуш ракъинин чими нурдив ахцIана. Ш-Э. М. Дагъда ТIурфан. Перишан я чилел гьава... Д. А. Чубан. Ватандихъ анжах са хайи веледдивай кьатIуниз жедай кьетIен гьава, гьавадихъни кьетIен атир жеда. А. А. Къубудиз яд къвезва. Самолёт гьавадай фидай улакь я. Р. 2) жив, марф, чимивал, мекьивал - вири санлай. Гьава сад жеч аран, дагъдин... Е. Э. Дуьньядикай бейхабардаз. Гьава къанваз, марфадин икьи стIалри чин гатазваз, ви хура ифин авай. М. С. Буьркьуьди. Дегишвал хас я ина гьавайриз, Итимриз дегиш хьун чидай туш. М. Б. Дустариз жаваб. 3) куьч. инсан авай гьал. Гьава сад жеч... Хаталудин, уьзуьагъдин. Е. Э. Дуьньядикай бейхабардаз. 4) куьч. муьгьуьббат, кIанивал. Заз акуна: ашкъи, гьава галукьна, Квез акунач, гьикI хьанатIа гачал, гьей. Е. Э. Гачал, гьей! Зи гьавадин гар я гуьзел... Е. Э. Гуьзел, за ви тариф ийин. 5) ( чIехи гъарфуналди - Гь) а) дишегьлидин хас тIвар: Гьава. б) сифтегьан женнетэгьли дишегьлидин тIвар. На лугьуди, зун Адам я, Гьавадихъ женнетда авай... Е. Э. Хьана. Адан буба язва Адам. Адан диде язва Гьава. А. Къ. Аял. * гьава ахъа хьун гл., цав михьи хьун. Цававай руг ацукьна, Ахъа хьана гьавани, Аждагьан ярх хьайила, Секин хьана дявени. 3. Р., Б. С. Шарвили. * гьава гун гл., ни геждалди кIвале ацукьайла, къецел экъечIун, гьавадал хьун. * гьава хун гл., ни-куь нин кефи чIурун. Алагуьзли, ша хамир на зи гьава. Е. Э. Гуьзел яр. * гьавада хьун гл., вуж муьгьуьббатдин гьиссери кьунваз хьун. Зун кIевелай гьавадава, Я кьефесда хвей вили лиф. Ф. г ГЬАВА 2 сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра музыкадин макьам. Ви гьавайри чи хиялриз Бахтлувилин гьава гъида. С. К. Ви авазар аваз хьурай. * гьава ягъун гл., ни музыкадин алатдай тайин тир макьамдин ванер акъудун Ада хъуьтуьл са гьава яна ва мани лугьуз башламишна... Ф. Пад яру ич.... ам жегьил хъхьана, адан чуьнгуьрди цIийи кьилелай, шад гьаваяр ягъиэ хьана. А. А. СтIал Сулейман. Сейфуллагь лит галчудна, кфилдай жуьреба-жуьре гьаваяр ягъиз, са къвалахъ ярх хьана, лезет хкудзавай. А. Сайд. Кьисас. За чуьнгуьрдиз худ гуда. Гьи гьава ягъин? Лагь кван! Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье. ГЬАВА 3 сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра мертеба. КIвалерин сад лагьай гьавада туьквенар ва карханаяр ава. 3. Р. ЦIийи ханлух. Ви чкадал зун алайтIа, Пуд гьавадин кIвалер жедай... Ж. Ви чкадал зун алайтIа.... ГЬАВАДАВА кил. * ГЬАВАДА ХЬУН. ГЬАВАЙДА || ГЬАВАЯ || ГЬАВАЙИ нар. 1) гьакъи къачун тавуна.... ида кьуншидивай фу ва векьер тIалабзава ва вичи гьавая кIвалах ийида лугьузва. Ф. Пачагь кьабулай кесиб. Ахварайни адан къайда: Чарадан затI нен гьавайда... С. С. Фекьи. Вичиз кар авачир хьтин вахтара... Шаламар илигдай халкьдиз гьавая... А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Чухсагъул виридаз, куьмек тагайди хьанач: къвез гьавая кIвалахни авуна, кIвалера авай артухан тахта-михни гьана. М. Б. ЦIийи мискIин. 2) манасуз. СтIал Сулейманан къайда: Буш рахун туш гьич гьавайда. С. С. ДАССР - дин 15 лагьай йисаз. Чун Кубадиз твах вуна, гар. Амма шегьердавазни ада вахт гьавайда кечирмишначир. А. А. Пад хьайи рагъ. 3) себебсуз, бине авачиз. "Дуст далудихъ дагъ язава", Тушиз хъайла бес гьавайда гьакI мажаррад тIвар жедани?" Е. Э. Гъазанфераз. Вуна гьавая жуван хамуна нагъвар тваз шемир, Мирим. Гь. Къ. Четин бахт. Ам архайин хьуй лугьуз, Гана маса гьавая. Ж. Анжах паб мад рази туш... Гьаваянда зи зам туш вун, Санал жеда гьамиша чун. Ж. Вучиз ваз зун. Синоним: гьакI. ГЬАВАЙИ кил. ГЬАВАЙДА. ГЬАВАЛАТ (АЛАВАТ нугъ.): * гьавалат (алават) хьун гл., вуж нел-квел 1) са кар кьилиз акъудиз гьерекатар авун. Са патахъай кьведай Колчак, Винел гьавалат хьана хьи. С. С. Гьуьруьят. Мусадин итимар мад гьавалат хьана. Гьар жуьредалди Жафер рекьяй акъудна, ник гуз туна. А. Ф. Бубадин веси. ВикIегь я жувандаз эгъуьндайла фур, ИкI асул ксарал алават я чун. С. К. Къадир. Гьикьван вал вахъ галаз са месик ксуз кIан хьайи кас гьавалат хьанай? М. С. Буьркьуьди. Чун жуван фикирар лугьуз гьавалат жеда. Гь. Р. Яратмишунрин рекье. 2) инжиклу авун. - Куьн зал вучиз гьавалат хьанва? Зун секиндиз тур. 3. Гь. Уьмуьрдин сирнав. Синоним: алахъун. ГЬАВАЛУ туьрк, прил.; къумбар. * гьавалу хьун гл., вуж къумбар хьун. Ашкъи гьавалу я, - ваз къарар авач... Е. Э. Билбил. Фад атана кIвалахдал Гьавалу тир начальник. Ж. Эй, адан кар чидачни. Зун гьавалу я. М. В. Вацран ягьун. ГЬАВАЯ кил. ГЬАВАЙДА ГЬАВАЯН прил. 1) харж алачир, къимет алачир; 2) зегьмет алачир; 3) гереквал авачир, манасуз. [Селим]. Гьаваян кар я. Бажагьат абур меслятдал къведа. Н. И. Гьакимрин папар. Гъейри бенде за кьулухъ тач - гьаваян къал я. И. Гь. Синоним: гьакIан. ГЬАВАЯНБУР 1 гьаваян прилагательнидин гзаф-вилин кьадардин форма.... халкьдин хийирдихъ галачир бязи ксари чи гьерекат лекеламишун патал ийизвай алахъунарни гьаваянбур я. ЛГ, 2001, 1. XI.. Самур, 2001, № 4. ГЬАВАЯНБУР 2 сущ.; -у, -а гьаваянбур прилагательнидикай хьанвай существительное. На гайи гьаваянбурухъ са тIямни авачир. Р. ГЬАВАЯНДИ 1 гьаваян приалагательнидин теквилин кьадардин форма. ГЬАВАЯНДИ 2 сущ.; -а, -а гьаваянди прилагательнидикай хьанвай существительное: герек авачирди, манасузди. ГЬАВАЯНДА кил. ГЬАВАЙДА. ГЬАВИЗ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра хъвадай яд авай, чиле атIанвай чка. - ЭвичIна балкIандилай гьавиздай хьухъ, -лагьана руша. Ф. Гьуьлуьн руш.... ина са хъсан багъ ава, чун фена а гьавиздин патав акъвазда. Ф. Гьуьлуьн руш. Заз чир хьана садлагьана ярдин гьал, Акъвазнавай вични гьавиздин кьилел... Е. Э. Заз булахдал яр акуна. Юкьни-юкьвал са чар гьавизни ийиз туна. Р. Гь. Шагь Абасакай риваят. ГЬАВИЛЯЙ союз 1) 'себеб яз' манадин гаф. Сифте хьанвай колхоз садлагьана кIвачел акьалтнач. Ам кьиле тухун патал кIел-кхьин чидай, тежриба авай инсанарни авачир. Гьавиляй кIвалахда гзаф кимивилерни авай. Э. Йифен тIурфан. Гьашаратрин арада гзаф зиянкарар ава. Гьавиляй тарариз, кул-кусриз гьеле пеш ахъайдалди вилик зегьерлу дарманар яда. Емишдин тарарин танар киреждай асунда. 3. М. ТIебиат чирун. Аквар гьаларай, къадим девирра лезгийрин чамарар ийидай балкIанрин жинс Къафкъазда гзаф машгьур тир. Гьавиляй Кери-Тороса вичин шеврез "лезги" лагьай лакIаб ганва. Р. Р. Лезги халкьдин игитвилин эпос. 2) кьве предложение алакъада твадай ва вичи кьилин предложениеда лагьанвай манадин себеб табий паюна кьалурдай гаф. Абаса вичив гвай данаяр хъсандиз хуьдай, гьавиляй адал жемятдин рикI алай. Ф. Акьуллу данарбан. - Ви хци рак ахъайнач ей мугьмандиз, Гьавиляй ви кIвализ элди лянетна. А. С. Лянет. Анжах ваз чизвай, Селима Лейлидиз вафасузвал тийирди, гьавиляй вун ийир-тийир квахьна амазмай. М. С. Буьркьуьди. ГЬАГЬ 1 кIус яни. Вун ксудач, - гьагь. Р. Синоним: гьахьняй. ГЬАГЬ 2 межд. хъел, мягьтелвал, шадвал кьалурдай гаф. - И гафаралди ваз вуч лугьуз кIанзава, я дангъуздин хва? Гьагь?! А. Сайд. Нариманаз вуч гьахъ я лагь. ГЬАД кил. ГЬЯД. ГЬАДДИ араб, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра викIегьвал, алакьун. Къурху кутар гьалди тахьуй душмандихъ. И. Гь. Риваят. Синоним: жуьрэт. ГЬАДИС араб, сущ.; 1) Мегьамед пайгъамбардин гаф(ар), келима(яр) ва адакай негъил(ар). 2) ( ч! ехи гьарфуналди - Гь) эркекдин хас тIвар: Гьадис. ГЬАДИСА араб, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) хьайи кар, арадиз атай гьал. Гьадиса вич адетдин сергьятрай акъатна-вайди тир. А. А. СтIал Сулейман. 2) вич акурди, ван хьайиди мягьтелардай агьвалат. Рекьер, журналистдин рекьер... Гьар жуьредин инсанарни акьван гьалтда хьи вал - япарихъ абурувай галукь тийир ван, ихтилат жедач. Чебни гьарма сад саки са гьадиса Я. Ш. Шихмурадов. Гьадисаяр. 3) ктаб. фольклордин жанр. Виш йисара халкьди художественный яратмишунрин гуьзел чешмеяр: гьадисаяр, махар, мисалар, мискIалар, къаравилияр, мезели ихтилатар, манияр ва махар арадал гъана. ЛГ, 2001,15. II. Синонимар: кар, агьвалат, вакъиа, дуьшуьш, кьиса, кIвалах. ГЬАЖ араб, сущ.; -ди,-да мусурманвилин вад шартIуникай сад. * гьаждал фин гл мусурманвилин вад шартIуникай сад кьилиз акъудиз Меккедиз фин. Абдулла ал-Алкадари кьведра гъаждал фена. Сифте гъилера ( 1846 - йис) гьаждал фидайла, адан рекьин юлдашрикай сад Аббас-Къули-Агъа Бакиханов я. И. Гь. Алкьвадрин медресе. Аялриз чирвилер ва тербия гузвай хуьруьн муаллим Исамуддин Агьмедов Меккадиз гьаждал фена. Ж. Гь. Лекьерин гьуьндуьрда. ГЬАЖЕТХАНА фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра инсанди вичин бедендай цвар ва нежес акъудун патал туькIуьрнавай чка. Камерада авай кьве кас гьатта гьажетханадизни къецел акъудзавач. Къ. Къ. КIири Буба. Ахпа Зазади угьрияр чпин сала авай гьажетханадин патав тухвана, шифердин кIаникай хкудна са жунадик кутунвай затI абурув вугана. Я. Къафаров. Юристдин дафтардай. Синонимар: захутI, регьятхана, туалет. ГЬАЖИ араб, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) мусурманвилин вад шартIуникай сад (Мединадиз Кябедал фин) кьилиз акъудай касдиз гудай гьуьрметдин тIвар. Эй зи ашна, гьажи Тагьир, Види вуч шел-хвал хьана хьи? Е. Э. Вирт квахьайдаз. Диндин кIеви къанунриз яб гайитIа, Кябедал фин мусурмандин буржи я. Садра кьванни нагагь аниз фейитIа, Чалма ягъна, вун гъуьрметлу гьажи я. М. Б. Диндин кIеви къанунриз... Адакай гила гьажи Исмаил хьанва. Р. 2) ( чIехи гьарфуналди ) итимдин хас тIвар. Патаз, шегьердиз фена рабочивал авур Ахцегь Гьажини гьа икI хьана. А. А. СтIал Сулейман. ГЬАЖИАБАС туьрк, куьгь., сущ.; -ди, -да дере парчадин са жинсинин тIвар. Гьажиабас дередикай архалух, Къирд жуна гвачиз вун хъфиз тахьуй. Е. Э. Къавумдиз. ГЬАЖИБУГЪДА туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра кьакьан тандал кIашара тварар жедай ризкьи. Абурун метлеб куьне фад, - Чи уьлкведиз бул техилар - Памбаг, дуьгуь, Гьажибугъда гун. А. Ф. Эм-Тэ-Эс. 2) ризкьидин набатат.... ахпа тумбочкадай кIуфа гьажибугъдадин кIап тунвай шуьше акъудна. 3. Гь. Лезгийрин риваят. Адан метIерал аламай Гьажибугъдадин кIаш чилел аватна. М. С. Буьркьуьди. Синонимар: гьажикIа, шагьбугьда, кукуруза. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 |
| |||||||
|
