Вход | Регистрация
Лезгинский язык: Грамматика · Словари · Разговорники · Библиотека · Форумы

Толковый словарь лезгинского языка

· А · Б · В · Г · Гъ · Гь · Д · Е · Ж · З · И · Й · К · Кh · КI · Къ · Кь · Л · М · Н · О · П · Пh · ПI ·
· Р · С · Т · Тh · ТI · У · Уь · Ф · Х · Хъ · Хь · Ц · Цh · ЦI · Ч · Чh · ЧI · Ш · Ы · Ъ · э · ю · я ·


Ц [це] сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра алфавитдин къанни цIукьуд лагьай гьарф.

[цЬ] сивяй гьава акъатдайла, мецин кIвенкI кIаник патан сарара акьуна тадиз къакъудуналди арадиз къвезвай зайиф вансуз ачух тушир сес. Гафунин сифте кьиле ( цал, цуьрц), юкьва ( аци-баци, гице), эхирда ( кац, пац, муьхц) гьалтда. [ц] сес арадал къвезва лап фад-фад [т.] сесни [с] сес галкIурайла, [тс], [с] акъуддайла, гьикI мецин кIвенкI кIаник квай сарара акIурнаватIа, гьа дережа кьуна кIанда аялди ( логопатди) [ц] лугьудайпани. Т. Набиева. Аялдин рахунар || ЛГ, 2003, 13. ХI.

[цц] сивяй гьава акъатдайла, мецин кIвенкI кIаник патан сарара акьуна тадиз къакъудуналди арадиз къвезвай гужлу вансуз ачух тушир сес. Гафунин сифте кьиле [цав, цуру, цел], юкьва [меце, ацахьун] гьалтда.

ЦАВ сущ.; -у, -а; -ар, -ари, -ара 1) алемда чилиз къаншар тир пай. Садлагъана башламишай гужлу сел садлагъана хкякъни хьувуна. Алахъна. РагъэкъечIдай патай цавун тагъдиз цаварин гуьзел яргъи руш пайда хьана. А. И. Самур. На лугьуди, циф алачир цавай цIайлапан ягьна. Цаву къати ванер авуна. Дурнайрин цIиргъ физва цавай, Сифте дурна секин я. С. Ярагъви ашукь Уьзден. 2) шиир, гзафв. кьадарда. Аллагь. Цавари чаз къисметнач таниш хьун, Ам хивемай залан тир пар хьана. М. Б. КIватIиз тахьай гад.

* цав кьакьан я, чил - кIеви мисал 'санихъайни са куьмек авач', 'гьал хъсанардай са рехъни авач' - манадин мисал. Пашман я зи чIулав гуьгьуьл, Кьакьан я цав, кIеви я чил. Е. Э. Акваз кIан я. Хьанач жаваб ийир са кьил, Ви гьарайдихъ агакьнач гъил, - Цав кьакьан яз, кIеви яз чил, Жагъанач фир макан, наиб. Е. Э. Наиб Гьасаназ.

* цав кIурарив ягъун гл., ни къалурзавай меслят, лугьузвай гаф инкар авун. [Гьуьруьханум]. - Аквазвани, аквазвани? Чна гаф лагьайла, ибуру цав кIурарив язава. З. Э. Гуьлзада. Синоним: кIурар хкадарун.

* цавай аватай хьиз нар. эсиллагь хабар авачиз. Синонимар: бейхабардаказ, бейхабардиз.

* цавай аватна <тум галатна> гъиле гьатун гл., вуч нин зегьмет чIугун тавуна са затI жагъун. Вири чна авуна кIани крар я. Цавай аватна гъиле гьатдай затIни авайди туш. З. Э. Йифен тIурфан. Йоъ! Я хвайди, бес недачни! Цавай аватна, тум галатна, сиве гьатдач гьа! Зун иниз са кьас фуаз чара ийиз атанвайди я. З. Э., Б. Айдаев. Къазимегьамед.

* цавай аватуй, сиве гъатуй! мисал са зегьметни чIугун тавуна, хъсан нетижаяр кIанзавайди айибдайла, ишлемишдай мисал. 1973 - йисуз республикадин Илимрин Академиядин Географиядин Институтда топорнимар чирдай отдел кардик кутуна. Амма ана кьилди лезги топонимар ахтармишдай ксар авач. Гьавиляй, Дагъустанда хьиз, Азербайжандани чи чкайрин тIварар ахтармишун гзаф четин я. ЯтIани гъилер хъуьчIуьк кутуна, "цавай аватуй, сиве гьатуй" лагъана виже къведач. М. М. Чи чкайрин тIварар.

* цавай цIай къвайитIани кIус лугьузвай фикирдин гужлувал артухардай ибара. Дуьнья са пад хьайитIани, Цавай цIаяр къвайитIани, Чил кьве патахъ хьайитIани, Зун жеда вахъ галаз, яр. А. С. Ашукь хьанва зун.

* цав(ар) кIуру ягъун гл., ни алакь тийидай крар, амалар ийиз алахъун. Цавар кIурув ядач за гьич, Геж акъатай жуьжеди хьиз. С. А. За инсандал ийидач хъвер

* цавар чилер рах., сущ. алем. Дар ийимир заз икьван цавар-чилер. Е. Э. Яр.

* цаварай (цавай) рахун рах., гл., вуж гьакъикъатдив кьан тийидай ихтилатар авун, кьилиз акъат тийир, масад рази тежер тIалабунар авун. [Мердан]. - Вун акьван цаварай рахамир. Артух-эксик лугьумир. Гьа са кьве виш манат пулни, амай затIар гьа куьне лагьайвал хьуй. Гь. Гь. Адетдин къармахра. [Мердан]. Фейи жуьмядиз агъа магьледа авай карчиди дагурай итимар гьакIа дахкурна, руш тагана. Абурун чIалариз килигайла, Къурбан лап цаварай рахана лугьуда. Гъ. Гь. Адетдин къармахра. Рахамир вун акьван цавай, Къведа лугьуз жуван сивяй, Гахце на зи никягьдавай Къанни цIуд манат, гуьзел яр. С. С. Гъуьлуьнни папан гьуьжет. Курхуьруьнви рахад цавай, жузадай гаф: «Вун гьинавай?». С. С. Куьредин цIерид хуьр.

* цаварал Аллагь, чилерал вун <ала> мисал 'за ийизвай тавакъудиз куьмекдайди, Аллагьдилай алатайла, са вун я' манадин мисал. Цаварал Аллагь, чилерал вун ала. Худади вичи вун чи кьилелай кими тавурай. Кьил некягъай кIанзава, чан малла Эфенди. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. - Цаварал Аллагь, чилерал вун, зи баладин язух ша. А. И. Самур.

* цаварал руьгь рахкурун гл., ни, нин рекьин. Язух ша ваз, руьгь рахкурмир цаварал... Е. Э. Зун атана.

* цавариз акъатун рах., гл., вуж ажугълувилин, наразивилин гьерекатар, гафар-чIалар авун. [Гьуьруьханум]. - Чна, кьисмет хьайитIа, гуда лагьайди я. Вун цавариз акъатмир. Чна са гаф лагьайла, къужадикай цIайни барут жеда. Ай гъарай гъоъ! З. Э. Гуьлзада. Синонимар: чанди цIай кьун, цIайни барут хьун, хъел атун, гьирслу хьун. Антонимар: цавук хукIун, шад хьун.

* цаварик [цавук] хукIун рах., гл., вуж; гзаф шад хьун. - Вун хтунин, чун чаз акунин сагълугъдай! Вун хтана лагьай ван хьайила, зун цавук хукIуна, - лагъана Къайитмаза. З. Э. Рекьер сад туш. Зун хвешивиляй ирид цавариз акъатна. М. В. Гьарасатдин майдандал. Антонимар: цавариз акъатун, чанди цIай кьун, цIайни барут хьун.

* цавук тIуб кяда лугьун рах., гл., ни жувалай тарифар авун, дамах къачун. За цавук тIуб кяда лугьуз къарагънавай келлегуьз душман метIерал акъвазарна. З. Э. Рагьимат.

* цавукай-чиликай гъил [пай] хкатун рах., гл., нин са патахъайни куьмек авачиз, даях авачиз амукьун. Далудал 209 млн. касдин арха алай вуна заз дуьньядал мад яшамиш хъхьунин метлеб авач лагьайла, бес, инсан инсандиз жанавур я лугьудай девирда, гъвечIи аял яз, цавукай-чиликай гъил хкатна амукьай за вуч авун лазим тир. И. Къ. Смоленский чилел.

* цавун тагъ сущ. цавун дуьзенлух. Рагъ хъиткьиниз башламишна. Вирида кьилер цавун тагъуникай хкатзавай ракъинихь элкъуьрна. А. И. Къиргъин.

ЦАВАЛУН рах., гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; цавал авун, цавал тавун, цавал тахвун, цавал хъийимир са вуч ятIани цав галай патахъ элкъуьрун. * кIан пад цавалун.

ЦАВЯР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гъвечIи нуькIерин жуьре. Дагъдин кIане авай никIерал, цавун сирлу бушлухдиз цавяр нуькI хкаж хьана. Къ. М. Лезги къавахар. Зунни шад я; зи рикI ава цавяр хьиз Гатфарикай мани лугьуз эллериз. А. Ал. Гатфар....

ЦАГЪ фарс, сущ.; -ади, -ада; ар, -ари, -ара чиркерикай михьи ийидай ва вичелди хъукъвай са вуч ятIани хъуьтуьлардай, гьар жуьредин кьелер квай затI. УькIуь затI аватIа, цагъ ава, Экуь затI аватIа, рагъ ава. М. Б. УькIуь затI аватIа... Инсанар тарифди, цагъ ягъай хъицикьар хьиз, табагъ ийида. С. Ярагъви ашукь Уьзден.

ЦАГЪАМ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра куьлуь цацар алай вал-чумур. Цлан кIане авай цагъамрикай тIуз фидай рехъ кутуна. З. Э. КУТВ-диз фена.

ЦАЗ 1 цун глаголдин мурадвилин форма. Кил. ЦУН.

ЦА3 2 сущ.; -ца, -ца; -ар, -ари, -ара 1) са бязи набататдин цуьрцерал жедай хци ва шуькIуь кIвенкI. Шалвардин кек чилелай физ цаз акьахнавай кьецIил кIвачини кьецIи ийиз ам куьчедиз экъечIайла, язух къведай са шикилда жедай. А. Ф. Риза. 2) цуьрцерал алай кIвенкIвер акьахдай, тIарвал гудай аскIан набатат, вал. Чи бубайрин чилер чавай къакъатна... Ахпа аниз цазни къалгъан акъатна. М. Ж. Меслят ийиз зи патав ша. Хура гьатай цазни вал галчIурна вацIухъ. Селди михьиз гатана дереяр, кIамар... (СтIал Мислимат. Шехьзава чил-цав. 3) чкадин 1 п. формада цацар авай чкада. Малар заз цаца акуна. Р. * якIун цаз.

* цаз хьиз алкIун гл., вуж нел кIевидаказ, къакъуд тежедай тегьерда алакъа авун. Адал алай чухва акурла, яран стха цаз хьиз ккIана. « Чан езне, а чухва заз багъиша» - лугьуз. С. Ярагъви ашукь Уьзден.

* цаз-цаз хьун гл. чIарар тек-тек хьун, хкаж хьун.

* цацар алай сим сущ. хци кIвенкIвер алай тупIалар кьван кIватIалар алчуднавай сим. Нетижада са халкь, адавай хабарни кьун тавуна, кьве чкадал пайна, юкьвай цацар алай симер чугунва... Гь. Къ. Шарвилияр хьурай бул.

* цацарал ацукьнавайди (алайди] хьиз нар. секинсуздиз, кьарай хуьз тежез. Амма гьеле са куьнинни гъавурда авачир завай секинвал хуьз жезвачир, заз зун цацарал ацукьнавайди хьиз авай. Я. Я. Нурар ва хъенар.

* цацун тар сущ. цIакулриз ухшар пешер алай, мягькем тан авай тар.

ЦАЙИВАЛ цун глаголдин форма. Кил. ЦУН.

ЦАК сущ.; -ади, -ада; -ар, ари, -ара 1) зайиф чIар. 2) тIимил жив, къвайи живедин кьелечI къат. Гуьнедикай фенвай рекьин са хейлин чка, живедин цак акьалтна, лацу тир. З. Э. Муькъвел гелер. ГъвечIи ва кьезил жендек авай Лукьман къекъведайла, живедин цакадилайни гел жедач. З. Э. Рамзият. 3) инсандин беден мекьивиликди ва я къурхувиликди хархар хьай гьал. 4) чIем хкудун патал кварце агъурнавай нек жедай гьал.

* цак акъатун гл. инсандин беден мекьивиликди ва я къурхувиликди хархар хьун. Бирдан Вагьабаз вичин рикIиз са вуч ятIани сухай хьиз хьана. Адан беденди цак акъудна. М. В. Гьарасатдин майдандал.

ЦАЛ сущ.; -ла, -па; -лар, -лари, -лара дараматдин къав экIя хьанвай, кьунвай кьуд пай. Бубади гъилевай кирпич цлал эцигна. З. Р. Зи уьмуьрдин шикилар. Къулан патав, цлаз янавай кьулуналлай, лупI-лупI ийиз, туьхуьз туьхуьн тийизвай псисдин экуьник аялрин чинри шадвилин цIарцIар гана. З. Э, Муькъвел гелер. Авач хадай къав, я ацахьдай цал, Ачух цавук ква гьамиша зи кIвал. Х. Х. Рехъ алатнавай... ХандакI ягъиз, къванер вегьез, Цал эцигиз ебни терез, КIватIал хьана амле, мирес, Магьле-магьле кIвалер хьана. С. Лезги мехъер. Къавар ацукьна, цлар ацахьна лап эйбежер гьалда авай ада райцентрадин мешребни квадарзавай. ЛГ, 2003, 4. ХII. * чиниз цлан ранг ягъун.

* цал хьиз лацу хьун гл., вуж-вуч са гьихьтин ятIани секинсузвиликди, кичIевиликди чинин рангар дегиш хьун. Вилик ярх хьанвай цал хьиз лацу хьана зурзазвай Ширин ада инсафсузвилелди гатана. А. И. Къиргъин. Цал хьиз лацу хьанвай имидин чина ацукьнавай гъамлувал кьатIай Магъсуд гъавурда гьатна: кьуьзекан гуьгьуьлда акьадай кар хьанва. М. В. Гьарасатдин майдандал. Цал хьиз лацу хьанвай чиниз денбеден туракь ранг яна. М. В. Гьарасатдин майдандал. Синоним: чиниз цлан ранг ягъун.

* цлан газет сущ. кьилдин идарадин уьмуьрдиз талукьарнавай хабарар гудай, гьа идарадин цлал алкIурдай ва тайин вахтаралди акъуддай газет.... мектебра лезги чIалан месэлайриз талукьарнавай цлан газетар, эдебиятдин стендар, аялри эцигзавай тамашаяр, шииррин манийрин, къуьлерин конкурсар ери авайбур я. "Самур" газ., 2002, 25.I.

* цлан устIар сущ. керпичдикай кIвалин цлар эцигдай устIар. И карда, муаллим Нурдинов Зиявудина план чIугуна, прораб Османов Тарикъулидин гуьзчивилик кваз, цлан устIар кьуланстIалви Къазагьмедаквалер эцигна... С. Зи Сулейман.

ЦАМ сущ.; -уни, -уна; -ар. -ари, -ара дишегьлидин гъилихъ акалун патал багьа металлдикай гьазурнавай кругдин кIалуб авай безек. Къекъведачни хупI дамахдал, Гъилихъ цамар, Я бахтавар. Е. Э. Я бахтавар. Айиб туш папахъни тахьайтIа цамар, Айиб я ачух чин, жигер тахьайтIа... А. С. Ша, дустар! Ада пачагьдин, адан незир-везирдин папариз, сусариз ва рушариз багьа якъут-мержандикай, кьизил-гимишдикай гуьзел япагьанар, тупIалар, цамар ва камарияр ийидай. А. М. Аламатдин таж.

ЦАМИР цун глаголдин. буйругъдин форма. Кил. ЦУН.

ЦАН 1 цун глаголдин теклифдин форма. Кил. ЦУН.

ЦАН 2 сущ.; -и, -а; -ар, -ри, -ра тум цун патал туьрездалди хкажнавай, къарагъарнавай чил. Вин акьуллу инсан, Чир жен пис-хъсан, Гатфариз чил къазан Трактордал цан -ХукI ярашугъ я. С. С. Квез вуч ярашугъ я. КIвале кIаник ястух кваз цанай хтай итим ацукьнавай. А. Муграгъви. Ажалдин хура. Синоним: кьуьгьвер.

* цан цайидаз - цуру нек, тIумбул ягьайдаз - фири нек мисал зегьмет чIугурдаз лайих къимет тагана къваларал алайбуруз еке гьуьрметар авун. Майишатда зегъметдин гъакьи гунин карда, аквазвайвал, халкьдин мисалди лугьузвай хьтин гьал арадал атана: цан цайидаз - цуру нек, тIумбул ягьайдаз - фири нек. ЛГ, 1985, 12. IX. - Лекь кьурди зун, чаяр, тIуьнар-хьунар - ибуруз! Цан цайидаз - цуру нек, тIумбул ягьайдаз - фири нек! М. В. Гьарасатдин майдандал.

* цан цун гл., ни тум цун патал чил хкажун, къарагъарун. - Вирида Риза, - лагьана Сарухана, -кеспи ийизва, сада цан цазва, сада мал хуьзва, сада гвен гуьзва, сада рабочийвал ийизва, садани чубанвал ийизва. Уьмуьр гъахътинди я ман! А. Ф. Риза. Зун цан цана, тум вегьена хтанва, Амма къунши цаниз физ кIанз экъечIна. А. Ал. Зун цан цана... Мегьарамдхуьрел ва Мегъвергандал цанар цаз, адан гъакьи яз ичер къачуна, абур Дербентда маса гун адаз адет хьанвай кар я. И. В. Чирхчир.

ЦАНА 1 цун глаголдин алатай вахтунин I форма. Кил. ЦУН.

ЦАНА 2 цун глаголдикай хьанвай деепричастидин форма. Кил. ЦУН.

ЦАНА3 цун существительнидин чкадин I падеждин форма. Кил. ЦАН.

ЦАЦАР, ЦАЦАРА, ЦАЦАРИ цаз существитель­нидин падежрин формаяр. Кил. ЦАЗ.

ЦВАДА цун глаголдин къвезмай вахтунин форма. Кил. ЦУН1 .

ЦВАЗ цун глаголдин мурадвилин форма. Кил. ЦУН1 .

ЦВАЛ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра парчадай рапуналди гьал тухванвай цIар.

* цвал(ар) авун {ягъун] гл., ни парчадик рапуналди гъал кутунвай цIар тухун. Къуба гвачиз цвалар ямир, кIвалах амаз ялар ямир. Р. Синонимар: бахи атIун [ягъун], гиширар ягъун,

* цвал(ар) акъадарун гл., ни ни парчадик рапуналди кутунвай гьал хкудун. Цвалар акьадара, парча хуьх. Р.

ЦВАНА цун глаголдин алатай вахтунин 1 форма. Кил. ЦУН.

ЦВАР сущ.; -ади, -ада; -ар, -ари, -ара бедендикай гьаярай акъатдай, акъуддай яд. Кайи чка сагъарун патал жерягъди жуван цвар виридалайни хийирлу яз гьисабзава. ЛГ, 1992, 19. ХI. Синонимар: кьери яд, цис, чухь.

* цвар авун гл., ни бедендик квай яд гьаяйрай акъудун. Синонимар: цис авун, чухь авун.

* цвар агалгун гл., нихъ бедендик квай яд акъудун гьиссун. Синонимар: цис агалтун, чухь агалтун.

* цвар кьун гл., нин бедендик квай яд, акъудиз тежедай гьалда хьун.

* цвар ягъун гл., ни низ-квез са нел-квел ятIани кьери яд чукIурун. - Я кьин тавурди, экв хкадарна садра дакIардай цвар кьванни ягьдач на адаз, -ажугълу жезва пабни бязи вахтара. М. Б. "Жигули". Синонимар: цис авун, чухь авун.

ЦВАРАТIУЛ сущ.; -ди, -да; -ар, -ари, -ара дуркIунар цварахъандихъ алакъаламишзавайди.

ЦЕ яд существительнидин чкадин 1 падеждин форма. Кил. ЯД.

ЦЕГВ сущ.; -квре, -квре; -квер, -квери, -квера чIулав рангадин чими вахтунда гьерекатда жедай юкь шуькIуь, кьил еке, куьлуь гьашарат. - Куьлекди цекврев гвай къуьлуьн твар къахчуна... Къ. М. Дуствилин цIай. Кьакьан тарцяй акуна Лифрез цекврен чабалмиш. Ам гъавурда акьуна Хьайиди цегв ягъалмиш. Х. Х Лифни цегв.

* цекврекай фил авун гл., ни са гъвечIи манасуз кар гзаф важиблу яз къалурун. Ада вичиз ван хьайи гаф-чIал, цекврекай фил авуна, уьлкведиз чукIурда. С. Ярагъви ашукь Уьзден.

* цеквер хьиз нар. кьадардиз гзаф ва къалин яз. Къизилбашар цеквер хьиз рагаривни къваларив гатIум хьана. З. Р. Гьажи Давуд.

* цеквер(ин) кIунтI сущ. цеквер кIватI жедай, кIватI хьанвай чка. Кьуьд мишекъат жедай хьиз аквазва. Цеквери чпин кIунтIар еке ийизва... Къарникъузар тIимил, чIуру емишар гзаф ава. Б. Гь. Заз эвера.

ЦЕ 1 |цhе] гун глаголдин буйругъдин форма. Кил. ГУН.

ЦЕ 2 [цце] яд существительнидин чкадин I падеждин форма. Кил ЯД.

Страницы: 1 2 3
© 2013-2024 · Alpania-Mez Контакты Хостинг от uCoz