Вход | Регистрация
Лезгинский язык: Грамматика · Словари · Разговорники · Библиотека · Форумы

Толковый словарь лезгинского языка

· А · Б · В · Г · Гъ · Гь · Д · Е · Ж · З · И · Й · К · Кh · КI · Къ · Кь · Л · М · Н · О · П · Пh · ПI ·
· Р · С · Т · Тh · ТI · У · Уь · Ф · Х · Хъ · Хь · Ц · Цh · ЦI · Ч · Чh · ЧI · Ш · Ы · Ъ · э · ю · я ·


Х [хэ] урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йрц, -йра алфавитдин къанни цIусад лагьай гьарф.

<х> кIалханда фер аваз акъатдай ачух тушир вансуз фонема-сес. Гафарин сифте кьиле ( хар; хат), юкьва ( стха, баха), эхирда ( дах; мах) гьалтда.

-х инфикс са бязи глаголрик акал хьуналди тикрар жезвай гьерекат къалурдай аффикс: килигун -киХлигун, эцигун - эХцигун, туькIуьрун туьХкIуьрун. Месела: 1) Зун а кинодиз садра килигнай, гила мад киХлигда; 2) Ада накь столдал кьве ктаб эцигнай, амма къе мад кьве ктаб эХцигна. Стхади накь са шиир туькIуьрнай, къе сад мад туьХкуьрна. 3) Адани руш вичин кIулал эХциграй, чунни аХкьах хьувуна адан далудал, вири хкведайвал чи ватандиз. Ф. Кесибдин хва Къагьриман. 4) 'эвела авай гьалдиз хкун' мана кутадай морфема. Столдал алай ктаб ада накь тухванай, къе ам алай чкадал эХцигна. А... лезги чIалан къурулушдиз хас тир -х инфикс, глаголдин ачух сесер галай инкарвал къалурзавай т~ префикс ва талукьвилин падеждин -н эхир чара ийидай мумкинвал жезва. М. Алипулатов. Лезги чIалан машгъулардай прамматикадай материалар.

х префикс 1) са бязи глаголрик акал хьуналди тикрар жезвай гьерекат къалурдай аффикс, месела: . кьун - Xкьун, цун - Хцун, Са ник за виридахъ галаз кьунай, ахпа сад мад хкьуна. Р. Нисинихъ чайдандиз кьве кружка яд цанай, гила сад мад хцана. Р. Са кар мад тикрар хьунин, кьулухъ элкъуьнин мана кутадай префиксар хъ, х са кьадар глагалра -х яз дувулдин юкьва гьатда, месела: алукIун-алукI хъувун ва я ахлукIун, алукI хъувуна -ахлукIна: алад-ахлад, къачун-къахчун. М. М. Гь. Лезги чIалан грамматика. Префиксар хъ, х глаголрихъ, арада артухан маса гьарф авачиз, акал жеда, месела: фин - хъфин, хъфида, хьун - хъхьун, хъжеда ва мсб. Лезги чIалан орфографиядин къайдайрин свод. ТуькIуьрайди У. А. Мейланова. 2) са бязи глаголрик акал хьуналди 'эвела авай гьалдиз хкун' мана къалурдай, кутадай аффикс, месела: цун - хцун. Руша кружкада авай яд сифте бадидиз цана, ахпа бадидай кружкадиз хцана. Р. Гила уьлкве кIвачел ахкьалдарун патал мад 20 миллиард доллар пул герекзава. "Самур" газ., 2003, 20. IV.

ХАБАР араб, сущ.; -ди. -да; -ар, -ри, -ра са никай ва я квекай ятIани малумат, чирвал. ВутIна на чи Петроград? Адакай хабар амач хьи. С. С. Урусатдиз. Им дуьз хьунухь Эминан чIалар хъсандиз чидай ва адан уьмуьрдикан дуьз малумат авай ксарини ва гьам Эминан руша ва хтулди гайи хабаррини тестикь ийизва. М. М. Гь. Шииррин кIватIал туькIуьрайдан патай (1941 ). Бязи хизанар и хабарди лап михьиз къарсурна. Гь. М. Им къван, имни терез. РикI мягькем яхъ, зун элкъвена хкведа, шад хабар ваъ, чIуру хабар гваз. Н. М. Буба. Синоним: ван-сес.

* хабар авун гл., ни низ са никай-квекай ятIани малумат агакьарун (Гегьвер] -... Чавай ваз хабар ийиз хьанач. Гена, Аллагьдиз шукур хьуй, вун хтайди, гьазур, хъсан вахтунда, ви вах рекье твадайвал. Гь. Гь. Адетдин къармахра. Синонимар: хабар гун, хабарун.

* хабар гун гл, ни низ са нин ва я куьн ятIани гьалдикай масадбурув малумат агакьарун. Стха, на зи дердерикай Са хабар це дустуниз. Е. Э. Дустуниз хабар це. Эслиди гъуьлуьз шегьердай. Салигь хтанвайдакай хабар гана, кIвализ хъша лугьузвай. З. Э. Муькъвел гелер. - Я хва, Мегьамед, сенфиз хтай вуна чаз вучиз хабар ганач? Н. Насруллаев. Кьве Мегьамед. Синонимар: хабар авун, хабарун.

* хабар кьун гл., ни нивай 1) са вуж ва я вуч ятIани чириз суал гун. Далалубегьлиди икI лугьуда: "Рекье гьалтай нивай хьайитIани, гьинай ятIа ва тIвар вуж ятIа, хабар яхъ". Ф. Далалубегьли. Далалубегьлиди ахьтин гаф гуда: "Межлисда ацукьа ша, вавай хабар кьун тавунмаз, жуван шей арадал вегьимир". Ф. Далалубегьли. Гуьлселем къаридивай хабар кьурбуруз маса жаваб гьатна|| А. Ф. Риза. Забитавай кьамир хабар, вуча уьмуьр, вуча зегьмет, Масдан зегьмет незвай са кас, элдин юкьва тан лугьумир. З. Р. Лугьумир. Райкомдин секретарь юлдаш Мерданова Хадижат рахазва. Ада колхоздин кIвалахрикай хабарар кьуна. З. Э. Муькъвел гелер. 2) са вуж ва я вуч ятIани авай гьал чирна, адаз куьмек гуз алахъун. Веледдикай хабар такьар, Вун хьтин залум диде жедани? Ф. Фикир мийир, гуьзел суна. Эмин шад я вун акуна, зи гьалдикай хабар кьуна, рикI дердиник кваз хьайидаз. Е. Э. Эмин гада. Вуна закай хабар такьун Вучиз ятIа жузаз кIан я. Е. Э. КIан я.

* хабар никай гун, хабар... кIус зарафат кваз 'яб це, за ваз цIийи хабар ахъайда' мана авай ибара. Хабар никай гун за квез, хабар Уста Рамазанакай. Ам гъиляй гьи кIвалах хьайитIани къведай халис устIар тир. А. М. Аламатдин таж.

* хабар такьун гл., ни 1) рахун тавун, диндирмиш тавун. 2) куьмек тавун. Муькуьбуру, нефсинин есирдавай ксари, чеб ацIурда, халкьдикай хабар такьаз, чеб жакьваз тада. ЛГ, 2004, 12. VIII.

* хабар хьун |галукьун) гл., ни нив са вуч ва я вуж ятIани авай гьалдикай чирвал агакьун. Гьар са уьлкведа дишегьли сад хьайитIа, Алай чка яргъамаз хабар жеди. Е. Э. Кьве паб. Хьайивал хабар галукьна, Валай ахьтин кар алакьна. Е. Э. Ваз маса яр хьана, гуьзел. [Гегьвер]... Гила, артух халкьдиз хабар тахьанмаз, чна лишанар элкьуьр хъийин. Гь. Гь. Адетдин къармахра. Халу тарциз акьахзавайла, адаз хабар тежервал, хтулди явашдиз адан шалвар хутIунна. Ф. Халуни хтул.

ХАБАРДАР араб, сущ.; -ди. -да; -ар, -ри, -ра хабар агакьай гьалда авайди. Амма исятда чун председателдин кабинетда авай и гьарай-эвердиз ва къалмакъалдин хабардар вуж ятIа, а хабар никай атанватIа, гьадазни килигин. Гь. М. Им къван, имни терез. Синоним: хабарчи.

* хабардар авун гл., ни вуж хабар агакьарнавай гьалда тун. Театрдал хуьруьн жемятдин рикI алай, вучиз лагьайтIа ада тухузвай арифдарвилин кIвалахди халкь гьа аямдин важиблу вакъиайрикай хабардар ийизвай. Гь. Гашаров. Жамирзе Эфендиев. И шад мярекат тешкил авуник, вири санал кIелайбур гуьруьшдиз хабардар авунин кардик кьил кутур Асваров Херединаз. Алискеров Борисаз вири кватI хьанвайбуру чухсагъул лагьана. ЛГ, 2004, 15. VII.

* хабардар хьун гл., вуж хабар агакьнавай гьалда хьун. Таниш хьайидалай кьулухь ада вич бубадин сур жагъанвайдакай хабардар хьайила атанвайди я лагьана. ЛГ, 2004, 26. VII.

ХАБАРДАРВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери хабардар тир гьал. «Лезгистандин хабарар» газетди вичин сад лагьай нумрада И. Къазиевакай гзаф маракълу ва таъсирлу материалар чапнава. И газетди ["Лезгистандин хабарар" газетди. - А. Г.] лезги чилелни демократиядин ва хабардарвилин нефес хквезвайдакай хабар гузва. М. М. Уях хьухь, лезгияр. Шиирдай чаз шаирдин [Мирзе Алидин. - А. Г.] чIаларин девлетлувал, адан дуьньядикайни гьукуматрикай хабардарвал, литературадикай чIехи чирвал аквазва. Д. Джамалов. Лезги литература. Учебник. III кл. Синоним: уяхвал.

ХАБАРДАРУН гл., ни вуж; -да, -на; -из, -зава; -а. -ин, -рай, -мир; хабардар авун, хабардар тавун, хабардар тахвун, хабардар хъийимир хабардар тир гьалдиз гъун. – КIирер тазва, - хабардарна за... М. Б. За бананар недач. Хийирбега, ички хъвана, кIарас хьтинди хьанвай ам са гужа-гуж ахварай авудзава, телдикай хабардарна, Вич вичел хкизва. А. Фет. Проза жанлуди хьайила.

ХАБАРСУЗ нар. 1) хабар авачиз. Чаз хабарсуз ваз ярава. Е. Э. Я бахтавар. ИкI хабарсуз атанвайди Дустарин са кIеретI хьана. А. Къ. Шикилрин кIвал.... вичи вичин бубани гьа и чкадал икI хабарсуз гъуни хцин рикIе тIал туна, адав къадим адетдин вагьшивал аннамишиз туна. А. Къ. Нехирбанни лекь. 2) садлагьана. ТахьайтIа ам колхоздин цIийи седри я жеди?! И гаф хьайи седридай Хабарсуз агь акъатна. А. С. Ислягьвилин шикилар. Са легьзеда вилери лупI тийиз килигай Сагъиран кангурвал квай яргъи беден жир хьиз акъаж хьана ва гъил хабарсуз къушайрал фена. У. Къемберов. Спелар куьрсарай хам. - Вуна ина вуч ийизвайди я, я Абас буба? - хабарсуз и сес галукьайла, кьил чиле туна физвай къужа, кя хьана. М. В. Гьарасатдин майдандал. Синонимар: хабарсуздаказ, хабарсуздиз.

ХАБАРСУЗВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера хабар авачир гьал. Хабарсузвили игьтиятсузвал арадал гъида. Р.

ХАБАРСУЗДАКАЗ нар. хабар авачир гьал хас яз, хабар жедалди. ИкI хабарсуздаказ кьуд патахъай гьужумдин хурук акатай кьизилбашрин арада са галтуга-галтуг, са яхъ-тамир, са йикъа-йикь гьатна... З. Р. Гьажи Давуд. Тухун чна чи кьушунар абурун винел, хабарсуздаказ гьужум ийин, - лагъана викIегьдаказ Элдера... З. Р. Гьажи Давуд. Синонимар: хабарсуз, хабарсуздиз.

ХАБАРСУЗДИЗ нар. хабар авачир гьалда аваз. Синонимар:хабарсуз, хабарсуздаказ.

ХАБАРУН гл., ни низ; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; хабар авун, хабар тавун, хабар тахвун, хабар хъийимир никай-квекай ятIани тайин малумат агакьарун. Яр лагьайтIа, акъвазнава вил алаз, Са чIар кана, хабардалди та вуна. И. Гь. ЭцитIнава яр паталди. Директордиз, завучдиз хуш туширтIани, ада милициядизни хабарна, вири багъриярни кIвачинарна. К. К. Диде хьайи югъ. Синоним: хабар авун.

ХАБАРЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра хабар(ар) гудайди, хабар(ар) агакьардайди. – Акур-такур, ван хьайиди -тахъайди, - лагьана Гьажи Нуьзуьра, чи хуьруьн хабарчи вун я, Хидир. Я. Ш. Гьахъ квахьдач. Синоним: хабардар.

ХАДАЙ 1 хун глаголдин фад алатай вахтунин III форма. Кил. ХУН.

ХАДАЙ 2 прил. хун глаголдин причастидин форма. Кил. ХУН.

ХАДАЙ 3 прил. 1) бала(яр) арадиз гъидай. - Захъ гъуьлуьз фидай мажал авани, чан вах? Инал къав гьалдай тевле алама, куьра хадай кал ава, анал кьуьртIуь верчериз какаяр кутуна кIанзава... С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. 2) ишлемиш жедай гьалдай акъатдай. Хадай къапар гудайдан рикI гьамиша кIвалахдикай хада. Р. * шекер хадай хех.

ХАДАЙВАЛ нар. хадай тегьер хас яз. Танишбур тир румавияр чапхун гвай. Чара ийиз кулун кьалар хадайвал. Х. Х. Аллагьди чеб бахтлу авурай, хуьре, чил вегьейтIа, хел хадайвал рушар ава. Н. М. Буба.

ХАДАЧНИ хун глаголдин суалдин наклоненидин форма. Кил. ХУН.

ХАЖАЛАТ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра авай, хьайи ва жезмай чIуру кардикай туькьуьл гьисс. Ам, кьил чиле туна, курпашмандиз акъвазнавай. Вилера хажалат авай. Ф. Гъуьлуьн руш. Рекьидалди алат тийир хажалат Ви далудал кIеви мягькем пар жеди. Е. Э. Кьве паб. Заз къаргъишар ийидайла,... Лагь: Ви къулав тахьурай гьич мугьманар, рикIени ви хажалатдин тIал хьурай! А. С. Хцихъ галаз ихтилат. И дуьньяда дердер-гъамар, Хажалатар пара ава. М. Салахъ. Бажарагълу духтур Рамазанов Мирзегъадиз. Синонимар: дерт, гъам, пашманвал, сефилвал.

* хажалат(ар) авун [чIугун) гл., ни авай, хьайи ва жезмай чIуру кардикай туькьуьл фикирар. авун. Мад хажалат чIугвачир за Ачух дуьнья дар я лугьуз. Е. Э. Лугьуз. Бес я; гьикьван на зав хажалатар чIугваз тада? - тади кваз лагьана Зелфиди. А. А. Умуд. Синоним: дерт чIугун.

* хажалат(ар) гун гл., ни-куь низ туькьуьл гьисс(ер) чIугваз тун. Чин чIур ийиз хъфиз кIвализ, Хажалатар гуз зи рикIиз. Е. Э. Къарагуьз. Вучиз хьанва бейадалат? Куьз гуда на чаз хажалат? С. С. Урусатдиз. Са тIимилбур масакIа рекьизва, чан хва: Гайивиляй хажалат дидедиз чпин - Авурвиляй хаинвал уьлкведиз чпин. А. С. Зи бубади...

* хажалат хьун гл., низ туькьуьл гьисс(ер) хьун. ЧIал кхьизни рикI дарих я, Хажалатар хьайила. С. РикI дарих я. Мад лифер синел хтаначир. Инсанриз абур тахтуникай хажалат хьанвай; З. Гь. Лифер. Синоним: дерт хьун.

ХАЖАЛАТЛУ прил. хажалат(ар) авай. Синоним: дертлу.

* хажалатлу хьун гл., вуж хажалат(ар) авай гьалда хьун. Уьмуьрдани са нагьакьан кIвалах тавур зун, гила кьуьзуь кьилихъ дустагъда гьатуникай гзаф хажалатлу хьана. И. В. Теъбир. Синоним: дертлу хьун.

ХАЖАЛАТЛУВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера хажалатлу тир гьал. Синонимар: дертлувал, гъамлувал.

ХАЖАЛАТЛУВИЛЕЛДИ нар. хажалатлувал хас яз. Синоним: дертлудаказ.

ХАЖАЛАТЛУДАКАЗ нар., хажалатдин гьиссер хас яз. Синоним: дертлувилелди.

ХАЖАЛАТУН гл., ни никай-квекай; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; хажалал авун, хажалат тавун, хажалат тахвун, хажалат хъийимир авай, хьайи ва жезмай чIуру кардикай туькьуьл фикирар авун. Севдуьгуьм яр, вуна куьз хажалатда... Е. Э. Эминни адан яр, Кьуд-вад сят давам авур судди кулакрин вири хаинвилер дуьздал акъудна, халкьдин дердийрихъни яб акална. А. Ф. Газет.

ХАЗ 1 хун глаголдин мурадвилин форма. Кил. ХУН.

ХАЗ 2 сущ.; ди, -да; -ар, -ари, -ара 1) хъуьтуьл тум галай, тарара жедай тамун кьиф. 2) хазран хам.

ХАЗДИН прил. къалин яргъи чIарар алай хамунин, а хам алай гьайвандин. Аламач вал куьгьне валчагъ, Хуьзва хаздин хамари вун... А. С. Руш ви рикIел...

ХАЗИНА араб, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, йра 1) мал-девлет авай чка. Къаркай са къуз пачагъдин хазина атIана, къизилар чуьнуьхна. Ф. ЦIицIали. - Я стхаяр, за квез гьикI лагьанай, а пачагъдин хазина атIайда зи лам тадайди туш, лагьанайни? Ф. Халуни хтул. 2) мал-девлет. Етим Эмин зайиф я, гьал авачир... Я тIалабдай хазина, мал авачир. Е. Э. Сагъвал зурба хазина я уьмуьрда, Ша захъ галаз, дуст, сагъвилин жигъирдай. С. Султанов. Ви хъуьруьнин сир вуч я?

ХАЗИНАДАР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра хазина авай (гвай) кас. Ахпа Арбила хазинадар Чурибан ихтилатрихъ яб акализ башламишна. З. Р. Пайгъамбардин къацу пайдах.

ХАЗИНАЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра кьушундин частара пул ва я маса шейэр, идарада пул хуьниз, кьабулуниз ва ахъаюниз килигдай кас.

ХАЗИНАЧИВАЛ сущ,; -или, -иле; -илер, -илери, -илера хазиначи тир гьал.

ХАИН 1 араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра жуван мукьва-кьилидиз, тайин инсанриз эвелдай вафалу яз ахпа акси хьайи кас. Гафунал хци ва акьулдиз дерин зегьметчийрин векил Несрединан къамат гуналди, халкь темпелрал, алчахрал, шкьакьрал, инсафсузрал, хаинрал хъуьрезва, инсанвал, мердвал тестикьарзава. Гь. Гашаров. Сифте гаф. Халкь закьумдихъ маса ганвай хаиндив Вахтуналди алцурариз тамир жув, Дуьньядиз вил вегь, авам яз къамир жув, Хайи чиле атIума кIвач эркиндиз. Х. Х. «Чи чилив гва дегьзамандин рехивал»

ХАИН 2 прил. жузан мукьва-кьилидиз, тайин инсанриз эвелдай вафалу яз ахпа акси хьайи. Хаин паб хупI четин тушни! Е. Э. Пис паб. Гила хьайитIа, вичин ватан гадарна атанвай хаин туьркди ам... фитнейралди халкь алцурарзава. А. И. Самур.

ХАИНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера хаин тир гьал. Са йисалай Ирандин шагьдикай кичIе хьайи Дергагькъулибег мад урусрин патав минетиз хтана. Урусри и сефердани адан хаинвилелай гъил къачуна, амма ам, чIехи къуллугъдал эхциг тавурла. Маштагъ хуьревай вичин кIвалериз хъфена. З. Р. Гьажи Давуд. Квез я гафар, рикIин къеняй текьвезвай, гьар ахьтин гаф хаинвал я жув патал. М. Б. Квез я? За садрани силам ганач ялтахриз, Хаинвили зи рикI, гъуьр хьиз, регъвезва. М. Б. Заз кичIезва.

* хаинвал авун гл., ни низ-квез хаиндиз хас тирвал авун. Са тIимилбур масакIа рекьизва, чан хва; Гайивиляй хажалат дидедиз чпин - Авурвиляй хаинвал уьлкведиз чпин. А. С. Зи бубади.... Им вири уьмуьр чеб патал акъудай веледрин вилик хаинвал авун жезвачни кьван! М. В. Гьарасатдин майдандал.

ХАИНВИЛЕЛДИ нар. хаинвал хас яз. Кьуьзеказ акI тир хьи, са ни ятIани вич хаинвилелди хайи дагъларивай къакъудна, Вагьабан руьгь цIуьтхуьнна кьван хьиз и тепедилай аватна. М. В. Гьарасатдин майдандал.

Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
© 2013-2024 · Alpania-Mez Контакты Хостинг от uCoz