| Вход | Регистрация |
|
|
| Главная » Статьи » Языкознание | |||||||||
Лезги чIалакай, словаррикай рахайбуруз жаваб яз Лугьун хьи, абуру вирибуру лезги чIалахъ рикI кузваз суалар эцигнавай, чпин фикирар лугьузвай. А суалар, гьар сеферда “Лезги газет” кIелайла, чи хуьрерин кимерални тикрар жезвайбур я. А суалрал Бакуда акъудзавай “Самур” газетдани чи къагьриман ватанэгьли руш Седакъет Керимовадини фикир желбзава. Ихьтин фикирар, суалар чIал патал, халкь патал вини дережада важиблубур я. Ша чун мад сеферда чи чIал авай гьалдикай, адан гележегдикай, тарихдикай рахан. 1. “Чи чIалаз маса чIаларай гзаф гафар атанвайди малум я. И тIебиивал вири халкьарин чIалариз хас тирдини чIалан алимри тестикьнава. Амма алай вахтунда вирибуру лезги чIал михьун герек я, туьрк чIалай атанвай вишералди гафар ишлемишун виже къведай кар туш лугьузва. Зи фикирдалди, чIала гьатнавай ихьтин гафар акъудун дуьз туш...”. Инал гъанвай гафар, зи фикирдайни, вири дуьзбур я. Амма и цитатадикай са гаф хкуднайтIа, ам чIал вилик финин къанунрин кьилин ктабдик кутаз жедай. А хкуддай гаф “вирибуру” лугьудай гаф я. Вирибуру чи чIалаз маса чIаларай атай гафар акъудун герек я лугьузвайди туш. Чи чIалан чIехи алимар тир рагьметлу Мегьамед Мегьамедович Гьажиева, Ражидин Идаятович Гьайдарова лезги чIалал кхьей макъалайра, ктабра гьам туьрк, гьам араб, гьам фарс, гьам урус гафар ишлемишзавай. Инал аватнавай месэладикай рахадайла, чи рикIел чIаларин пешекар рагьметлу Азим Агъаханович Селимова 2011-йисуз чап авур “Лезги чIалан ориентализмайрин словарь” хквезва. А словарда чи чIала къецепатан 10000 уьлчмедилай гзаф гафар авайди къалурнава. 2. Интернетдай ганвай суалрик “Бес вучиз кхьинра, рахунра лезги чIала урус гафарин кьадар артух жезва - культура, литература, словарь, государство, политика, издательство ва мсб.?” суални ква. И суалдиз анжах са жаваб ава: лезги чIала урус гафар артух хьунин себеб анжах сад я: чун, яни лезгияр (гъвечIибурни, жегьиларни, яшлубурни), гьар йикъан гьакъикъатда урус чIалал рахазва. Урус чIал неинки гьукуматдин идарайра маса миллетрихъ галаз рахадай алат хьанва, ам лезги хизанда диде вичин аялдив, са хизандин аялар чеб-чпив алакъаламиш жедай яракьдизни элкъвенва. Дидед чIалаз яшлубуру гьикьван къагьриманвал авуртIани, жегьилри чпин рехъ ахъайзавач. Адалай гъейрини, са бязи хизанра чIехибурни, урус чIалал рахадайла, гъалатIар ахъайзаватIани, аялрихъ галаз абур урус чIалалди рахазва. Ша чна лезги хизанда лезги чIалал рахун къанун яз кьабулин. Лугьун хьи, чи хуьрера игит дидеярни ава: чеб урус миллетдин векилар яз хьайитIани, лезги хуьре, лезги хизанда лезги чIал чирна абур, лезги чIалал рахазва. Аферин чпиз. Гьелбетда, чаз виридаз урус чIални кьвед лагьай дидед чIал хьанва. Амни чаз хъсандиз чир хьана кIанда. Амма гьардаз рахадай вичин чка ава. 3. КIелетви К. къул алаз Интернетдай атай суалрик “гьа са гафар кьве жуьреда кхьиниз” талукьарнавай суални ква. Гьелбетда, ихьтин дуьшуьшар гьикьван тIимил хьайитIа (эсиллагь тахьайтIа), гьакьван хъсан я. Амма, гьайиф хьи, чи кхьинра ахьтин дуьшуьшар садни кьвед авач. Авторди къалурнавай гафарикай рахайтIа, 1964-йисалди хзан кхьин орфографиядин къанун тир, ахпа хизан хьана. Алай вахтунда маракьлу кхьизвай уьлчме марагълу хьун герек я. Дерлек ва деллек вариантрикай деллек вариант Хуьруьг Тагьиран, Алирза Саидован, Азиз Алеман эсерра гьалтзава (им чи фикирдай, дуьзни я), - дерлек лагьайтIа, пуд томдикай ибарат “Лезги чIалан словарда” къалурнавайвал, алай вахтунда лезги чIалай акъатзава. Ихтилат физвай месэла умумиламиш хъувуртIа, лугьун герек я: кхьинра чIалан тарихдал бинеламиш тахьанвай вариантар хьунухь дуьз туш. 4. КIелетвиди мад са марагълу суал гузва: “Къелемэгьлийри туькIуьрнавай цIийи гафар гьикьван гьатнава цIийи гафарганда?” Суал лап тайинди я. Жавабни тайинди хьун герек я. Къелемэгьлийри туькIуьрнавай гафар яз, лезги чIалан пуд томдикай ибарат словарда агъадихъ галай гафар къалурнава: гунуг: радиодихъ, телевизордихъ яб акалзавайбуруз гудай хабарар, ийидай ихтилатар. И йикъара Урусатда азербайжан чIалал телевизиядин гунугарни тешкилзава. “Самур газет, 2004, 21. Х.Гъезелчи: гъезелар кхьидай пешекар. Ада вич неинки таржумачи, хъсан гъезелчи, камаллу суьгьбетчи, тарифлу муаллимни тирди, гьакI арифдар бубадин хва тирдини субутзава. (Мерд Али. “Гафарикай - халича”). Кьил: гьукуматдин, республикадин, шегьердин, хуьруьн кьиле авайди. Гьамиша хьиз, и сефердани республикадин кьил уьлкведин меркездиз фейила, РФ-дин министерствойрин руководителрихъ галаз адан са жерге карчивилин гуьруьшмишвилерни кьиле фена. (ЛГ, 2000, 6. IV) Руьгьлувал: инсандин кьетIенвал арадал гъизвай фагьум, фикир, гьиссерин гьал. Халкьдин руьгьлувал, адан ацукьун-къарагъун, марифат, адетар, алакъалувилерин культура, сивин яратмишунар ва маса девлетар чIалахъ галаз алакъалу я ва абур гафунин куьмекдалди арадиз атанва. (Т.Саидов. Халкьдин чIал ата-бубайрин камалдин хазина). Халкьлувал: халкьдин терефдарвал. Етим Эминан цIийи ктабди шаирдин халкьлувал, адан чIехи къагьриманвал, акьван четин девирда заманадин вири хумайриз таб гуз, шаир дили-диванадиз ишигъ куькIуьрай чирагърикай сад хьайиди хъсандиз ачухзава. (ЛГ, 1999, 29. IV) Юридическидаказ: къанунрин бинедаллаз. Жедачни тIебиатдин и гуьзел пIипI - надир зиярат юридическидаказ регистрация авуна, банкда гьахъ-гьисабдин счет ахъайна, аниз... пулдин такьатар ягъиз туртIа? (ЛГ, 2009-, 24.IX). 5. Архаизмаяр, къадим лезги гафар чIалаз хкунин, абур ишлемишунин ва чи са бязи шаиррини прозаикри арадиз гъизвай цIийи-цIийи гафарин гьакъиндай вуч лугьуз жеда? Гьам къадим, гьам цIийи гафар ишлемишуниз чпин чка, умуми къайда ава. Эгер цIийи гьакъикъатдикай рахазватIа, а гьакъикъат къалурдай цIийи гафарни ишлемишун лазим я. Эгер куьгьне гьакъикъатдикай рахазватIа, а гьакъикъат къалурдай куьгьне гафарни ишлемишун герек я. 6. Гзафбуру лезги чIалан словарра ва кхьинра чпин къурулушда -миш суффикс квай гафар наразивилелди кьабулзава ва ахьтин гафар гьам словаррай, гьамни кхьинрай акъудун тIалабзава. Гаф атай чкадал лугьун: и кар гьа и йикъара Бакуда чапдай акъатай “Алам” журналдин кьвед лагьай нумрада Билал Адилован тIвар алай макъалада кьилизни акъуднава. Ада вичин “ЧIалакай кьве гаф...” макъаладин сад лагьай предложенида “Алай аямда гьялун важиблу тир месэлайрикай садни хайи чIал вилик тухун, кIел-кхьинин чIал михьи авун я лагьайтIа, чун ягъалмиш жеч” кхьизва. Дидед чIалан михьивилихъ ялзавай алимди гьа и гафарилай гуьгъуьнин ругуд гафуникай ибарат предложенида тенденция, консерватор, реформатор гафар ишлемишзава. 7. Интернетдин суалрик лезги литературный чIалан бинеда авай нугъатдикайни рахунар ква. Са бязи юлдашри наразивилелди “Вучиз чи литературный чIалан дибда куьре нугъат гьатнавайди я?” - лугьуз хабар кьазва. И суалдиз алатай виш йисан къад лагьай йисара чи халкьдин тарихдикай вичин чилериз, марифатдиз, барабар кас авачир Гьажибег Гьажибегова кхьенай: “Куьре нугъат чIалан асасдиз кьабул авун гьич са макъамдин къенени амай нугъатар квадарун туш. Чи къведай эдеби чIал чи чIалан вири нугъатрик квай девлет вири вичиз чIугуна, яваш-яваш арадал акьалт ийидайвал я”. Инал алимдин фикир давамар хъувун чарасуз я. Ада кхьизва: “Дуьньяда авай чIаларикай нугъатар авачир чIалар тек-туьк я”. Амай суалриз маса сеферда жавабар гуда. Агьмедуллагь Гуьлмегьамедов, профессор, “Лезги чIалан словардин” автор Лезги Газет, № 47 (10536)
| |||||||||
| |||||||||
707
1
| |||||||
|
