| Вход | Регистрация |
|
|
| Главная » Статьи » Языкознание | ||||||||
| Лезги чIала кIватI хьанвай са бязи месэлаяр "На жуван чIал агъуз кьуртIа, чарада ви миллет агъуз кьада." – Зиаф Иварук Алай вахтунда лезги чIала (иллаки кхьинрин чIала) гзаф месэлаяр кIватI хьанва. Абур гьял тавунмаз чIал виликди фидай ва ам дуьз ва регьятдиз чирдай мумкинвилер жедач. Ша ихьтин месэлайрал акъвазин. Алфавитдин месэлаяр Лезги халкьди вичин эдебиятдин тарихда са шумуд алфавитдикай менфят къачуна. Абурукай яз, виче 54 гьарф авай алпан алфавит. «Алфавит» гаф грек чIалан «альфа» ва «бета» гьарфарилай арадал атанва. ГьакI хьайила, тарихда жуван сифтегьан кхьинриз гьуьрмет авун яз, лезгийри алфавитдиз «алпабат» лугьун кутугнава («алп»-«бат» гьарфарилай). Ислам диндин таъсирдик кваз, лезгийри араб алифбадикай менфят къачуна. Лезги чIалан кьетIен сесер къалурун паталди араб алифбада са бязи алаваяр хъувуна, 28 гьарф авай ажам алифба арадал атана. Нетижада саки са пай гьарфар квахьна. 1860-йисара Къазанфар Зулфукъарован куьмекдалди Петр Услара туькIуьрай алфавитда 49 гьарф гьатна (абурукай 42 агалхьай ва 7 ахъа сесер къалурдай гьарфар). П.К.Услара вичи кхьей «Куьре чIалан грамматика» ктабда цIийи алфавитдалди лезги негъилар, къаравелияр, мисалар гана. И алфавитдик квай бязи гьарфар кхьиз четин тирвиляй Кьасумхуьруьн мектебдин муаллим, СтIал Сулейманан ирс кIватIуник зурба пай кутур Абужафер Мамедова Усларанни-Къазанфаран алфавитда авай бязи гьарфар, чпин кьадар хвена, кхьиз регьятвилихъди дегишарна. Гуьгъуьнай «Куьредин эвелимжи абжуз» тIвар алаз садлагьай лезги гьарфалаг – букварь Къазанфар Зулфукъарова 1871 йисуз чап авуна. 1911-йисуз Абужафер Мамедова Тифлисда «Куьре чIалан элифарни ахпа гвяниз кIелдай жуз» басмадай акъудна. 1928-йисуз латин гьарфарал элячIайла лезги алфавитда 40 гьарф амукьна. 1938-йисуз кириллица кьабулайла, гьарфарин кьадар 45-дал хканатIани, лезги чIалаз хас ва кхьинра чарасуз тир бязи гьарфар инайни квахьна. Чаз аквазва хьи, алпан алпабатдилай гъейри, са алфавитдини виче 52–54 сес авай лезги чIалан игьтияжар тамамарзавач. Алай вахтунда чахъ авай кирилл алфавитди лезги чIал вилик тухуник, халкь савадлу авуник зурба пай кутуна. Амма къенин аямда и алфавитдик са бязи дегишвилер кутунин чарасузвал арадал атанва. Гьеле III-асирдилай вилик гьар са патахъай тамам алпан алпабат хьайи лезги халкьдихъ къенин йикъалди кутугай са алфавит тахьун, гьелбетда, мягьтелардай кар жезва. Ша лезги алфавитдиз са вил ягъин. 1 – таблица. Алай вахтунин лезги алфавит 
Кириллицадин бинедаллаз туькIуьрнавай алфавитда гьатнавай Ё, Щ, Ю гьарфар, Ъ, Ь лишанар лезги ч1алаз стIу хасбур туш . ЧIалан бязи пешекаррин фикирдалди, Ъ, Ь лишанар кьетIен сесер къалурзавай гьарфара бакара къвезвайвиляй, абур алфавитда тун лазим я. Гьелбетда, им рази жедай делил туш. Вучиз лагьайтIа Гъ, Гь, Къ, Кь, Хъ, Хь гьарфар, КI, ЧI, ТI, ПI гьарфар хьиз, кьве лишандикай ибарат (кьветаханбур) ятIани, абур гьар сад кьилдин са лишан, са шикил я. Абур чна «Г-ни твердый знак», «Г-ни мягкий знак» лугьуз кIелзавач эхир, абур чаз кьилдин сес къалурзавай сагъ шикил хьиз аквазва ва гьакI кIелни ийизва. Урус чIала хъуьтуьлвилин лишан яз авай Ь лишан лезги чIала ишлемишун еке гъалатI яз гьисабна кIанда. О гьарфуни, маса чIаларай кьабулай гафарик кваз, лезги чIала мягькем чка кьунва. Ы сес лагьайт1а, ам гьамиша лезги чIала ва адан нугъатра гьалтзава, ам алпан алпабатдани ава. Садлагьайди, лезги чIалаз хъуьтуьлвилин лишан хас туш. Кьведлагьайди, лезги чIалаз фарс-араб чIаларай атай дунйа, дерйа гафар «дуьнья», «дерья» хьиз хъуьтуьлвилин лишанар кваз ишлемишун гъавурда такьадай гъалатI жезва. Лезги чIала и гафар дуьнйа, дерйа хьиз кхьин лазим я (Н сес Я сесинивай Й-ди чара ийизва, Ь лишан ина виже къвезвач! Яъни Й гьарфуни са бязи гафара гьарфар чеб чпивай чара ийидай везифани тамамарзава). Пудлагьайдини, урус чIалай кьабулзавай вири гафар лезги чIала хъуьтуьлвилин лишан авачиз кхьин дуьз я. Кириллицадал къведалди лезги чIалан са алфавитдани Ё, Щ, Ь, Ъ, Ю гьарфар хьанач. Лезги чIала абурун гереквал авачирвиляй! Ихьтин сесер маса гьарфаралди гуз жезва: йо!; йугъ, йургъ, йурф, йуг… Лезги гафарганда и гьарфарихъ галай са-са гафарини (ёлка, щётка) и гьарфарин чарасузвал успатзавач. Садлагьайди, и гафар жемятди йолка, шутка хьиз лугьузва. Кьведлагьайди, и гафариз жуван чIала эвезар ава: элтен, чIарах (авачтIа жагъурун регьят я, артухан гьарфар алфавитда твадалди!). Алай вахтунда Ё гьарф урус кхьинрайни саки акъатнава. Немс, френг, ингилис гафар урус чIала вичини дегишиз кьабулзава: computer (компутер) – компьютер; conjunctura (конйунктура) конъюнктура… Лезги чIалани ихьтин гафар вичин бинедин чIала авайвал кхьин дуьз я. Чпик Щ гьарф Ь, Ъ лишанар квай урус чIалай кьабулзавай гафар лезги чIалаз хас къайдада дегишун кутугнава: 1) Ь галачиз кхьин: рул, рол, тетрад, учител; 2) Щ гьарф Ш-далди эвезин: сушествителни, шука, шутка; 3) Ъ лишан акъудин: съезд – сийезд, (сияз: С.Сулейман). Къейд 1. Гьелбетда, хсуси тIварара, махсус документра авайвал, Ь лишан хуьда. Къейд 2. Чпин эхирда й-гьарф авай сушествителнийра пай, къай, гьарай… падежриз дегиш жедайла ю-дин эвезда йу кхьин: пай – пайуни, пайунин; къай – къайу, къайуз; гьарай - гьарайуни, гьарайуниз (гьарайдиз). Къейд 3. Эхирда й-гьарф авай буйругъдин наклоненидин глаголрихъ авун глагол ва я адан куьруь пай -ун гилигдайла, а глаголрин эхирда авай й-гьарф хвена кхьин: апай – (апай авун, апайун), ахъай (ахъай авун, ахъайун), гьарай (гьарай авун, гьарайун)… Зи фикирдалди, алфавитдавай хъухъвайвилин лишан Ъ кIалхандин агалхьай сес аъ гузвай гьарф хьиз тун герек я. И кардал чна кхьинра фадлай амални ийизва (ваъ, йаъ, неъ, ниъ, фуъ, стIуъ, шейъ). Са гафуналди, лезги гафариз чпин кьетIен сес хкун паталди, лезги гафара Ё, Ю, Щ гьарфар ва Ъ, Ь лишанар ишлемишунал къадагъа эцигун ва и гьарфар лезги алфавитдай акъудун чарасуз я. Винидихъ гъайи месэлаяр веревирд авуна, заз лезги алфавитдин ихьтин вариант теклифиз кIанзава. 2 – таблица. Лезги алфавитдин теклифзавай жуьре 
Яъни, теклиф ихьтинди я: исятда чахъ авай алфавитдай 3 гьарфни 2 знак, лишан акъудин, ва теклифзавай алфавитдиз 9 гьарф хкин: нефес галачир сесер къалурзавай гьарфар ва мадни Җ җ, Z z аффрикатар, Ъ (аъ) кIалхандин «гьамза» сес, Ӭ ӭ (ӭкhw гафуна) гьарфар. Гьа икI, 45 гьарфунин чкадал теклифзавай алфавитда 48 гьарф жезва. Гафар дуьз кхьинин мадни месэлаяр ЧIал уьмуьрдин гьерекатдихъ галаз гуьнгуьна хьун паталди гафар дуьз кхьинин къайда тайинарун, орфографидин гафарган туькIуьрун чарасуз я. ЧIалан месэлайрикай «Лезги газетди» пешекаррин ва чIалал кьарубурун фикирар, теклифар мукьвал-мукьвал гузва. 2007 йисан сентябрдиз «Шарвили» фондунин тIварцIихъай чна тухвай «Лезги чIалан орфографидин месэлаяр» тIвар алай конференцидални и месэлайрикай лагьанай. Жуван теклифар кIватIна, 2007-йисуз за «Лезги чIалан гафар дуьз кхьинин тагъ» тIвар алай кIвалах чапдай акъуднай. Гьелбетда, и вири крари нетижаярни тагана туш, амма гьялна кIанзавай месэлаяр пара ама. ДНЦ-дин ИЯЛИ-да 1998-йисуз У.А.Мейлановади туькIуьрай «Лезги чIалан орфографидин къайдайрин своддин» проектди, 2001-йисуз Р.И.Гьайдарова туькIуьрай «Лезги чIалан орфографиядин словарди» ва ана ганвай орфографидин сводди лезги чIала кIватI хьанвай вири игьтияжриз жаваб гузвач. Зи фикирдалди, лезги гафунин сес, къурулуш, гафуна гьарфарин чкаяр, гьи алфавит ишлемишна кхьейтIани дегиш тахьунин принцип хуьн – бегьерлу рехъ я. И карди, электрон такьатрикай менфят къачуна, дуьнйада авай гьар са касдиз вичиз таниш алфавитдин куьмекдалди лезги чIал чирдай мумкинвал гуда. Лезги чIалан гафар Ю гьарфуникай азад авуна, адан чкадал Й гьарф хкунин лазимвиликай ихтилат винидихъ куднай. Лугьун хьи, гзаф гафара, иллаки глаголра, Й гьарфунин чка Я гьарфунини кьунва; нетижада глагол йа са гьарфуналди кхьизва: я. ИкI кхьиз хьайила глаголни, глаголдин буйругъдин наклоненини, обрашенини – вири са гьарфуналди кхьизва: я бала, вун ни гада я? И мих я ман цлаз. Зи фикирдалди, икI кхьин дуьз жеда: йа бала, вун ни гада йа? И мих йагъ ман цлаз. ЧIалан машгьур пешекар, профессор Мегьамед Гьажиева лезги чIал чирун ва кIелун регьят авунин мураддалди, алатай вахтуна ва буйругъдин наклоненида авай бязи глаголар Й, Гъ гьарфар галачиз кхьин меслятна: ягъун – я, эцягъун (эцяйун) – эця, эчIягъун (эчIяюн) – эчIя, кечягъун (къечяюн) – къечя. ИкI кхьини неинки лезги чIал чирун регьятарна, нетижада орфографидин месэлаяр мадни залан хьана. Лезги чIалай вичин кьетIенвал, лезги чIал девлетлу ийизвай терефрикай сад тир гафунихъ гзаф тахар ва жуьреяр хьун (многовариантность) саки кьвахьзава. Винидихъ гъайи глаголар икI кхьин дуьз я: ягъун – ягъ, ягъа; эцягъун, эцяйун – эцягъ, эцягъа, эцяй, эцяйа; эчIягъун, эчIяйун – эчIягъ, эчIягъа, эчIяй, эчIяйа; къечягъун, къечяйун – къечягъ, къечягъа, къечяй, къечяйа. Де куьне фикир це: грамматикадин правилайри икI кхьин меслятзава: Вун хъсан гада я, ша вуна заз гъил я! Инал кьве чкадал алай глаголарни са гьарфуналди эвезнава. Им гъавурда акьадай къайда жезвач. Келимадин гъавурда дуьз акьун паталди икI кхьин герек жезва: Вун хъсан гада йа, ша вуна заз гъил ягъ! Инал гьам кхьинал, гьам дуьз кIелунал вичин мешреб хквезва. (Къейд. Ягъун, эцягъун жуьредин глаголрин буйругъдин наклоненида ягъ, эцягъ ва маса гафара виликвай ачух сесинин яргъивал къалурзавай гъ-гьарф кIелдач; яъни [гъ] сес лугьудач). Йад, йатар гафарни й-дилай кхьин (яд, ятар ваъ). И гафунин яргъи ва куьруь жуьрейрикай садхьиз менфят къачун: йици-ци, йицин-цин, йициз-циз, йицел-цел, йицелай-целай… Нефес галай ва галачил агалхьай сесер гузвай гьарфарин гереквиликай Кхьинра жумладин ва я гафунин гьакъикъи манадин гъавурда акьун паталди нефес галачир агалхьай сесер къалурзавай к, п, т, ц, ч, гьарфар ва ж, з аффрикатар лезги алпабатдиз хкунин еке чарасузвал ава (кил.: Табл.-1). Лезги чIалан кьетIенвилерикай сад – чи чIала нефес галай ва нефес галачир сесер квай гафар пара ава: кhар – кар, кhул – кул, пhар – пар, тhам – там, тhар – тар, тhум – тум, чhам – чам, чhара – чара, чhил – чил ва мсб. Са гьарфуналди кьве сес эвез авурла, кхьенвай шейъинин манадай кьил акъатун четин акъваззава. Месела: ада чуру тунва; абур чара хьана хъфена; за патрум тфенгда авайвал туна; ада тум вегьена ял ягъзавай; ам кул къачуна хъфена; гьайванди рекьин къекъуьндилай чан гана ва мсб. Нефес галачир агалхьай сесер кьве тахан гьарфаралди кхьин виже текъвезвайди вахтуни вичи къалурна. ИкI кхьини бязи лезги гафар кIелиз четинарзавай: ккIал, ккIана, ппер, ццIер, ццIе тун... ЧIалан паяр Сушествителнийрин эхирар дуьз кхьин Эгер сушествителнидин гьерекат маса затIунал физвачтIа, а сушествителни асул падежда аваз кхьида: кац ацукьна; аял ксана; устIар галатна, сикI катна... Эгер сушествителнидин гьерекат маса затIунал физ хьайитIа, а сушествителни актив падеждаваз кхьида: итимди кIвач чухвана, аялди перем алукIна, севре къуьрехъ калтугна (сев калтугна ваъ!). Къейд. Бязи гафар теквилин кьадарда (месела, тар, твар, тIвар, тай, ляй) падежриз дегиш хьунин кьве жуьрени хуьн: тар – тарци (тара), тарциз (тараз), тарцел (тарал), тарцелди (таралди), тарцяй (тарай)…; твар – тварци (тварди), тварциз (твардиз), тварцелди (твардалди); тIвар – тIварцIи (тIваруни), тIварцIиз (тIваруниз), тIварцIел (тIварунал); тай – тайди (тайци), тайдиз (тайциз), тайдалди (тайцелди)…; шив – шивди (шиви, шивци), шивдал (шивел, шивцал), шивдиз (шивиз, шивциз), шивдилай (шивцелай)…; ляй – ляйди (ляйци), ляйдиз (ляйциз), ляйдикай (ляйцикай)… Сушествителнийрин падежрин эхирар теквилин, жуьтвилин ва гзафвилин кьадарра. Ачух тушир сесиналди куьтягь жезвай са гьижадин (дакI, дам, йыг, лаб, лав, пIуз, рак, сув, тагъ, тав, таб, чам…) ва абурукай жуьтвилин кьадарда жезвай кьве гьижадин жуьреяр (дакIар, дамар, йыгар, лабар, лавар, пIузар, ракIар, сувар, тагъар, тавар, тапар, чамар…) гзафвилин кьадарда эхирда -ар аваз кхьида: дакI-дакIар-дакIарар, дам-дамар-дамарар, йыг-йыгар-йыгарар, лаб-лабар-лабарар, лав-лавар-лаварар, пIуз-пIузар-пIузарар, рак-ракIар-ракIарар, сув-сувар-суварар, тагъ-тагъар-тагъарар, тав-тавар-таварар, таб-тапар-тапарар, чам-чамар-чамарар... Амма ал, гъел, къев, эв, сушествителнийрин эхирда жуьтвилин кьадарда -ер, гзафвилин кьадарда -ар кхьида: ал-алер-алерар, гъел-гъелер-гъелерар, къев-къевер-къеверар, эв-эвер-эверар... Къейд 1. Чпин эхирда -ар, -ер авай бязи сушествителнияр гзафвилин кьадарда къакъатунин 2, 3, 4 ва 5 – падежриз дегиш жедайла, кьве жуьреда, падежрин эхиррин вилик квай и гьарф хвена ва гадарна кхьида: тамар – тамаривай – тамарвай; камар – камарилай – камарлай; гъилер – гъилерикай – гъилеркай; вилер – вилеривай – вилервай, чинер – чинерихъай - чинерхъай ва мадни. Амма: (чин) – чинар – чинрилай (чинарилай ваъ) – чинарлай. Муракаб гафарин ибараяр кхьидай къайда Муракаб сушествителнияр дуьз кхьин. Кьилдин мана гузвай муракаб сушествителнияр ккIана кхьин: дидедкIвал (аял туьретмиш жедай чка); амма дидед кIвал (яъни жуван дидедин кIвал); дидедчIал (жуван милли чIал), амма дидед чIал (дидедин рахунар); ярандиде, яранстха, (иран диде, иран стха ваъ!), мукьвакьили, гарданкIирвал… Сушествителнидикайни прилагателнидикай ибарат муракаб гафар ккIана кхьин: акьулбагълугъвал, басаратбагълувал, минбудагъвал, гарданкIирвал, фиринек, цурунек (амма: цуру нек – цуру хьайи нек). Сушествителнидикай ва глаголдикай ибарат ва акьалтIай битав мана гузвай муракаб глаголар ккIана кхьин. Лезги чIалаз хас тир терефрикай сад – глаголар теснифдайла сушествителнияр (гзафни-гзаф бедендин паярин тIварар) куьмекчи глаголдихъ галаз жуьтуьна гьатун я. ИкI арадал къвезвай муракаб ибараяр лезги чIалан грамматикада къакъатна кхьин меслятзава. Амма, зи фикирдалди, сушествителнидикай глагол гилигна хьанвай ва чпи акьалтIай сагъ битав мана гузвай цIийи гафар – муракаб глаголар (гьа чпиз ухшар сушествителнини глагол тир гафарикай чара авун паталди) ккIана кхьин дуьз я. Месела: кьилэлкъуьн (амма станокдин кьил элкъуьн), рикIатIун (амма кьасабчиди малдин рикI атIун), рикIичIугун, вилхьун, виливхуьн, гъилкьун – куьмекун (амма саламдивди гъил кьун), кIвачатIун, кIвачинхьун, виникIвачехьун, кIвачалзаланвал, кIвачалзаланхьун, гъилкъачун, кьилхуьн (яшамиш хьун, амма: кьил хуьн марфадикай, къайукай), уьлхуьн (виливхуьн), рикIэлкъуьн, рикIелайфин, рикIелайалатун, рикIелхтун, рикIелхуьн, рикIивкьун, рикIацукьун, кьилакъатун, кьилчIугун… Прилагателнийрин ва причастийрин эхирар дуьз кхьин Прилагателнияр ва причастияр гзафвилин кьадардин актив падежда ва гьадакай жезвай маса падежра р-дилай виликни кьулухъ у гьарф аваз кхьин. Месела: фейибур – фейибуру, фейибурун, фейибуруз ва икI мад. Числителнияр (рекъемагар) дуьз кхьин ЦIусадалай кьудкъанницIекIуьдал къведалди авай числителнияр (рекъемагар) ккIана кхьин: цIусад, цIукьуд, цIувад, цIуругуд; цIикьвед, цIипуд; цIерид, цIемуьжуьд, цIекIуьд; къаннивад, къанницIуд, яхцIурницIуд, пудкъад, пудкъанницIуд, кьудкъад, кьудкъанницIуд, кьудкъанницIувад ва икI мад... Къейд 1. Рекъемралди кхьизвай числителнияр (рекъемагар) -далай, -далди, эхиррикай тиредалди чара ийин: 19-далай 20-далди. Къейд 2. Рекъемдалди кхьизвай рекъемаг (числителни) 100 адан гуьгъуьнай къвезвай -елай, -елди, эхиррихъай тиредалди чара ийида: 100-елай, 100-елди (вишелай, вишелди). 21-далай 99-далди рекъемрикай ибарат тир составной числителнийра (илигай рекъемагра) союз-кIус -ни галатIани, вири паяр ккIана кхьин: пудкъанниирид, пудкъанницIерид, кьудкъанницIуругуд... КIус-союз -ни акал хьайила, числителни (рекъемаг) къад д-дин чкадал н аваз кхьида: къанниирид, пудкъаннивад, кьудкъанницIусад ва мсб. «Виш» – гаф квай савишдалай кIуьдвишдалди авай муракаб числителнияр (рекъемагар) ккIана кхьин: кьвевиш, пудвиш, кьудвиш, вадвиш, ругудвиш… Къейд 1. Числителнийрихъ (рекъемагрихъ) акалзавай куьмекчи гафар (пай, зур) ва рекъемар чараз кхьин: вадни зур, цIудай сад, къадакай вад, цIудал сад... Къейд 2.Вишекай хьанвай (100-лай 900-елди) муракаб числителнийра (рекъемагра) эвел пайуна авай рекъем «виш» дувулдихъ галаз ккIана, гуьгъуьнай къвезвай рекъем ва пай, зур гафар чараз кхьин: къудвишни цIувад, вадвишни зур, вишни вад, кьвевишяй вад пай, савишен пай, вишяй цIуд, вишекай вад. Къейд 3. Эгер числителнидин кьведлагьай пайуникай сушествителни жезватIа, ам вилик квай числителнидихъай (рекъемагдихъай) чараз кхьида: ада птулка ахъайна кьве виш грамм цана (кьве къапуна). Амма: ада кьвевиш грамм цана (са къапуна). Столдал вад виш манат алай (вишен вад чар). Амма: столдал вадвиш манат алай (кьадар). Къейд 4. Йисар гафунин кирсеба кьатI числителнидихъ галаз ккIана кхьида: вишсар, вадвишсар, агъзурсар… Амма: виш йис (виш йисар, вишсар), агъзур йис, агъзур йисар… Агъзур, миллион рекъемагар чпелай вилик ва кьулухъ къвезвай гафаривай чараз кхьин: вад агъзурни пудвишни кьудкъаннисад; ирид миллионни кьуд агъзурни вадвиш ва мсб. Числителнийрихъ (рекъемагрихъ) галаз тартиб къалурун патал ишлемишдай причастие – лагьай (ам эгер определенидин ролда аватIа) вичелай вилик къвезвай числителнидихъ галаз ккIана кхьин: садлагьай май; иридлагьай ноябрь; вадлагьай классда кIелун; садлагьай чка кьун; лезгияр садхьанвай миллет туш, ам кьве патал апай хьанва; рабочийри садхьанвай комитет хкяна; садхьайи халкь вик1егь я, сад хьайи халкь – бахтсуз! ва мсб. Къейд 1. Эгер числителни (рекъемаг) ва адан гуьгъуьнай къвезвай причасти подлежашидин ролда аваз хьайитIа числителни гуьгъуьнавай причастидихъай чараз кхьин: гьинва а сад лагьай кас? «Сад!» - лагьайди вуж тир? (Сад, лагьайди вуж тир?). Юлдаш амачир ам сад хьанвай. Чун гьарма сад хьана вара-зара жезва. «Сад лагьайдаз къад лугьудай...» (Е.Эмин. Четин тушни?). Абурукай сад лагьайт1а жеда: ам Али тир. Къейд 2. Ихьтин числителнияр рекъемралди кхьидайла, абурухъ галай причастие -лагьай кхьин тавуна, адан чкадал дефис (-) эцигайт1ани жеда: 1978-йис (агъзурни кIуьд вишни пудкъанни цIемуъжуьдлагьай йис). Числителнийрикай (рекъемагрикай) туькIуьр жезвай тикрар хьун къалурзавай наречияр числителнидихъ анжах суффикс -ра акална кхьин: садра, кьведра, пудра, кьудра, вадра, къадра, вишра, агъзурра (къадбара ва я къадбарах ва маса жуьрейра ваъ!). Къейд 1. Числителнидихъ сушествителни акална жезвай цIийи гаф, ам наречи тирла ккIана, тахьайтIа сушествителни числителнидихъай чараз кхьин: инсанар сакъатда къвезвай; за ктабар са къатда эцигна; аскерар вири садхьиз къарагъна; зун абуру дустарикай сад хьиз кьабулнавай. Къейд 2. Числителнидикай -хьиз, -хьайи акална жезвай наречи ккIана кхьин: садхьиз (яъни санал), амма сад хьиз(ам, сад хьиз, тек авай); сад хьайи халкь бахтсуз я, садхьайи халкь – бахтлу. Тикрар жезвай числителнияр арада дефис аваз кхьин: ихьтин чIавара сад ва кьвед гафар сифте пайунин эхирда д авачиз кхьида. Месела: са-сад, кьве-кьвед; пуд-пуд, къад-къад ва мсб. Дробдин числителнияр и саягъ кхьида: вадай пуд, цIудай кьуд, ругудай вад, муьжуьдай ирид ва мсб. Глаголрин жуьреяр дуьз кхьин Куьмекчи глагол авун муракаб глаголрин еринда куьруь жеда: (-ун, -из, -вун, -йиз). Ахьтин вядейра куьмекчи глагол вичелай вилик квай гафарихъ галаз ккIана кхьин: кIелун, кIелда, кIелна, кIелиз (икI ваъ: кIел авун, кIел ийида, кIел ийиз). Къейд 1. Ихьтин муракаб глаголдин дибдинни куьмекчи глаголдин арада маса гаф ва я морфема гьатайлани, чеб чпивай чараз кхьидач (куьз лагьайтIа, муракаб гафуни акьалтIай сагъ са мана гузва – кIелун ва я кIелтавун). Месела: ам кIелтийидайди туш; ада цIини кIелхъийизва, кIелерхъийизва; кIелзава, кIелерзава; кIелтийир, кIелертийир… Авун глаголдин вири кIалубар (I-, II- ва III- чинар, причастияр ва мсб.) адан эвелда авай ачух [а] сес хуьн: авун – авур – авуна – айида – айиз... Гьа са вахтунда [а] сес [и] -диз элкъвенвай жуьрени тада: авун, айиз, ийиз, айир, ийир… Къейд 1.Авун глаголдикай жезвай айиз (ийиз) причастидин куьруь жуьреяр къалурунин тIварцIиэвезар икI-, акI-дихъ галаз ккIана кхьин: икIиз, акIиз (и арайра эцивар (ударенияр) сифтегьан ачух сесерал – и-дал ва а-дал аватда)... Къейд 2.«Айиз» причастидин сагъ жуьреяр къалурунин тIварцIиэвезар тир икI-, акI-дихъ галаз къакъатна кхьида: икI айиз (ийиз), акI айиз (ийиз). Куьмекчи глаголар (ава, ама, ква…) чпелай вилик къвезвай сушествителнийрихъ ва наречийрихъ галаз кьве жуьреда (къакъатна ва ккIана) кхьида: кIвале ава – кIвалева; хуьре ама - хуьрема; вине ава - винева; юкьва ава – юкьвава, юкьва ама – юкьвама… Чкадин обстоятелстводикайни глаголдикай хьанвай ибарада садхьтин ачух тушир кьве сес раст хьайила, абурукай са сес квахьда: вилик ква – виликва, вилик квай - виликвай ва мсб. Куьмекчи глагол-алакъачи йа тамам ва куьруь кIалубра ишлемишда. Куьруь кIалубда авайла ам вичин вилик квай суалдин тIварцIиэвездихъ галаз ккIана кхьида. Месела: ам вуж йа?, ам вужа? Глагол лугьуда, маса вири гафар хьиз, гьамиша чараз кхьида: мехъер жеда лугьуда; Алиди вич къведа лугьуда. Амма глаголдин куьруь жуьреяр (-луда, -лда) бязи кьетIен вакъиайра (чIагай эсерра, рахунра) вичелай вилик квай глаголдик кукIурна кхьиз жеда: Къе собрани жедалда; Алини къведалда; ада икI йалуда (йалда), ам хъсан туширлуда. Къвезмай вахтунин глаголрикай (жеда, къведа, лугьуда...) шаклу жуьреяр жедайла, эхирда авай а и-диз элкъведа: жеди, къведи, лугьуди... Инкарвилин суффикс -ми бязи вахтара префиксдиз элкъведа ва ам вич аслу гафунихъ галаз ккIана кхьида. И вири арайра -ми префиксдик квай [и]-сес вичелай кьулухъ къвезвай ачух сесериз элкъведа: къвемир – мекъвер, жемир – межер, гумир – мугур, айимир – мийир, фимир – мифир ва икI мад. Префиксар х-, хъ- глаголрихъ, арада маса артухан гьарф авачиз, акал жеда, месела: фин, хъфин, хъфида; хьун, хъхьун, хъжеда ва мсб. Чка, чкадин сергьятар, затIунин кьадар къалурзавай сушествителнийра суффикс -лух, эхирда х аваз кхьида, месела: буллух, къумлух, къурух, нацIлух, ципицIлух, дуллух, пуллух, к1ач1ичIлух, цуьклух, дустлух... ЗатIунин сергьятар къалурзавай пачагълугъ, сагълугъ гафар ва амай вири умуми сушествителнияр эхирда гъ аваз кхьида, месела: шулугъ, балугъ, къунагълугъ, буйругъ, къуллугъ, буругъ... Кьван, хьтин кIусар ишарадин ва суалдин тIварцIиэвезрин чеб сушествителнидиз элкъуьн тавунвай жуьрейрихъ (и, а, гъи, гъа, aтIа) галаз ккIана кхьида, амай вири гафарихъай ва гьа и тIварцIиэвезрин сушествителни хьанвай жуьрейрихъай (им, ам, гьим, гъам, атIам) чараз кхьида. Месела: икьван, ихьтин, акьван, ахьтин, гьикьван? гьихьтин? гьикьван, атIахьтин; амма: ам кьван, ам хьтин, гьим кьван? гьим хьтин ва мсб. Хьиз, хьи, ки, де кIусар маса гафарихъай чараз кхьин: алмасди хьиз нур гузва; ам атаначхьи; тупIал гьуьруьят хьана ки (С.Сулейман); де лагь-ман. Къейд. Де кIус вич алакъалу глаголдилай гьам вилик кваз, гьам кьулухъ галаз ишлемишда: Де хьуй ваз кIандайвал! Ша де кIвализ! Аралух (вводный) гафар налугьуди ккIана кхьин (амма: на адаз лугьуди, икI мийир…). Аман, акван аралух (вводный) гафарин куьруь жуьрейрикай хьанвай -ман, -кван кIусар вилик квай вич алакъалу глаголдихъ галаз арада дефис аваз кхьин: Адаз лагь-ман; къачу-кван (къачу кван, яъни кван къачу ваъ!). Шаклувал къалурзавай суалдин кIус -жал вич алакъалу глаголдин гуьгъуьна жеда ва гьа глаголдихъ галаз арада дефис аваз кхьида: ам къведа-жал? Эхир сушествителнидикай хьанвай шаклувал къалурдай суалдин кIус -эхир ва адан кирсеба жуьре -хир чеб алакъалу глаголдин гуьгъуьна жеда, ва абур гьа глаголдихъ галаз арада дефис аваз кхьида: ам атанач-эхир?; им туш-хир? Къейд 1. Амма эхир, хир сушествителнияр тирла, абур чеб алакъалу глаголдин гуьгъуьна ва я вилик жеда, ва абур гьа глаголдихъ галаз къакъатна кхьида: им туш хир – им хир туш; им эхир я, эхир я им. Къейд 2.Эхир, эхирни наречи тирла, ам келимадин манадиз килигна, жумладин жуьрба-жуьр чкайрал жеда ва вири чIавара къакъатна кхьида: эхир (эхирни) ам атана, атана эхир (эхирни). Къакъатунин II- падеждин предлог тир гъейри вич алакъалу гафунихъай къакъатна кхьида: адалай гъейри вири атанвай. Гъейри предлогдин кирсеба кьатI -гъир (къир) вич алакъалу гафунихъ галаз ккIана кхьида: адалайкъир вири атанвай. Къейд 1. Гъейри гаф акси ва я аксивал авачир жумладин кьве пай агудзавай ва кьве пай чеб чпихъ галаз мадни къуватдин алакъада твазвай гекъигунин союздин ериндани жеда. И арада ам вич алакъалу гафунихъай къакъатна кхьида: фалан кас, адалай гъейри, хъсан шаирни тир. Къейд 2. Гъейри союздин кирсеба кIусуникай хьанвай кьве тахан союзда гъир (къир) ам вич алакъалу гафунихъ галаз ккIана кхьида: и кас, адалайкъир, кагьулбегни я. Къейд 3. Гекъигунин союздин еринда гъейри, -къир чеб алакъалу гафни галаз кьве кьилихъайни запятойралди къакъудда. АтIуз, атIун глаголрин аффикс квахьнавай кумекчи кIусар тир -тIуз, -тIун чпин виликвай алакъалу гафунихъ галаз гьамиша арада дефис аваз кхьин. Месела: фена … Дередай-(а)тIуз (дере атIуз), тепедай-(а)тIуз (тепе атIуз), багъдай-тIуз, къвалалай-тIуз, тамай-тIуз; вун ша-тIун, вуна ая-тIун… Тереф къалурзавай агъуз тIварцIиэвездин кирсеба кIус тир -гъуз вич алакъалу гафунилай гуьгъуьнай ккIана кхьин: чун багъдайгъуз фена. Амма тамам тIварцIиэвез аслу гафунихъай къакъатна арада дефис аваз кхьин: багъдай-агъуз фена (и жуьре тIимил ишлемишда). Гекъиг: багъдай агъуз фин – багъдай экъечIна агъадалди фин; багъдай-агъуз фин – багъдин къене агъадалди фин. Наречидикай хьанвай ва гьерекатдин жуьре къалурзавай т1варц1иэвез ягъна вич алакъалу гафунихъ галаз (мягькем ибара) чараз кхьин; и ч1авуз т1варц1иэвезди вичин алакъалу гаф къакъатунин садлагьай падежда хьун истемишда: гадаяр ник1яй ягъна фена (яъни рехъ ат1ана, рехъ куьруь авуна). Урус чIалай атай гафар кхьидай къайда Урус ва маса чIаларай атай ва кьабулзавай гафар лезги ч1алан ранг ягъиз кхьин: айрупалан, айрудрум, радун (радио), тиятир, ансамбул, баз, пенжекI, жигет, пич, калуш, истикIан, рол, рул, ишикI, птулка, кIатIлетI, керпич, пиян, уьтуь, балхун, балун, бедре, шутI-рашутI, чурна, биргедир, начаник, калхуз, газет, картуф, каравут, кIастум, палту, усадба, аптек, духтур (врач), духтир (врач; больница), доктор (илимдин дережа), Урусат, машин, бапIрус, милица, полиц, парти, собрани, географи, истори, проходной, подписной, выпускной, проездной, заказной, революци, конституци, фамил, амнисти, пенси, аптек, планет, планетар, култур, културна, литератур, литературни, метри, метрияр, комбайни, комбайнияр, компани (кIампIани)... Чкайрин, хуьрерин тIварар Чкайрин, хуьрерин тIварар чIехи гьарфунилай кхьида. Эгер чкайрин, хуьрерин тIварарин еридик инсанрин тIварар кваз ва я эхирда «хуьр» гаф аваз хьайитIа, абур санал кхьида. Месела: Кьасумхуьр, Мегъарамдхуър, Хуьрехуьр, Ц1ийихуьр, Винихуьр, Кьуланхуьр, Агъахуьр, ЭчIехуьр... Къейд 1. ВацIарин, гьуьлерин, дагъларин ва маса чкайрин тIварарин садлагьай гаф умуми тIвар (гаф) яз, кьведлагьайди хсуси тIвар яз хьайитIа, кьве пайни чIехи гьарфунилай арада дефис аваз кхьида. Месела: Агъа-СтIал, Уллу-Гъетягъ, Бурши-Макьар. Къейд 2. Гьахьтин тIварарин садлагьай гаф хсуси тIвар яз, кьвед лагьай гаф умуми тIвар тирла, кьве пайни кк1ана кхьида: Гъуцаркур (Шалбуздагъ), Шарркур (Шагьдагъ), КъуланвацI, ГергервацI. ЧIал девлетлу авуникай Къедлай кьулухъди лезги чIал виликди фин ва мадни девлетлу авун паталди са шумуд рехъ ава. ЧIалаз куьгьне гафар хкун. Алатай девирра ишлемишай, ахпа, яшайишдин са бязи шартIар (дин, култур, милли кьатIун...) дегиш хьун себеб яз, арадай акъатай гафар хкин. Месела: кьаркьала (вичел ракьун партал алай аскер), арас (дяве), арс (дяведин кьушундин кьил), лахъут (жемят кIватIун паталди гатадай ракь), апашта (апостол), киш (гъуцариз капI ийидай кIвал), кишиш (кишдин кьилевайди, диндин къуллугъчи, пастырь), киши (хашпара диндиз ибадатзавай кас), зари (шаир), зарийя (шиират), гавáр (область), дерге (маятник), диге (ватан, ери), ах (макан, княжество), атI (къванцел ва я кередал гьарфар атIудай чкIул, стило), нацIу (шекер), пур (кIвачерин ара, кьвех), гагьнамак (сихилдин сан-дережадин шагьадат), зурнамак (сихилдин зур тестикьзавай шагьадат)... Лезги чIала авачир гафар лезги чIалан нугъватрай, лезги чIалан хзандик акатзавай чIаларай, эхирки Дагъустандин чIаларай къачун. Месела: ахцягь. цIус (хуьрекдин жими пай), тевах, бубавах (биби), хайа, церева (эквеба, гьакъикъатда).., кьурагь. ка (буба)... Къейд 1. Илимдин ва техникадин вилик финивай чIалаз милли яшайишда чпиз тешпигь авачир цIийи гафар, кьевенар маса чIаларай къвезва: электрон, нейтрон, файл, винчестер, Гринпис, виват, форум, фотошоп, имиджмейкер, супермаркет, протез, провайдер, материнка, скайп, Интернет ва икI мад... Анжах гафарин къурулуш чIур тежез хьайитIа, абуруз лезги ранг ягъда: дискет, компутер… ЧIала авачир гафариз цIийи гафар – заминар туькIуьрун. Лезги чIала, адан нугъватра, лезги чIалаз мукьва чIалара лазим гафар авачирла, цIийи гафар тесниф авуниз рехъ гун . (Месела: чилав «горизонт», гъайра «ревность», тимтал «памятник», кьевен * «термин», кхьар «текст», ч1арах «щетка», элген «водоворот», дерге «маятник»... Ч1ала бязи гафарин кьве жуьреярни хуьн: нацIу – шекер, ниси – насу, ктаб – улуб, шаир – мазан, писатель – зари, рухсатар – каникулар – тIантIилар, неани – негъени, дуьнйа – дуьне, раст хьун – расалт хьун, усби – азба, хва – рухва, тавакул – тавакуллагь, сейли – силли, айин – ийин, пайун – апайун, тербия – тербет… Анжах ахьтин гафар чIалан пешекарри ва илми жемиятди гьар терефрихъай къимет гана, алцумна кьабулин. ТахьайтIа чи гьуьрметлу шаир Азиз Алеман жуьре жеда: лезги тIварар аваз-аваз, лезги чIалаз ухшар тушир гафар гъизвай. Гафар, дувул чIур тавуна, кхьиникай Кхьинра ва рахунра чпин орфографи ва я мана чIурнавай гафар гьалтзава. Агъадихъ галай гафар икI кхьин меслятзава: абилейсан, бедре, духтир (врач; азархана), духтур (врач), доктор (илимдин дережа), йугъ, йад, йатар, йицер, йыг, йыгар, йыгарар, ккIана (кикIана ваъ), кьалича (халича ваъ!), Кьуркьан (Къуръан ваъ), налугьуди, невс, свас - свасан, мам – мамар, сумах, хзан (хизан ваъ!), хкведа (хуькведа ваъ!), шейъ, шейэр, чурна (черновик)… Гафарин манаяр какадар тийин: гатIунун (эгечIун), гатIумун (агатун), иран диде (ирандай тир диде), яран диде (ярдин диде), гуьркем (кьакьан ацIай буйдин инсан), каркам (машгьур, выдающийся), кеврек (зирек, сагълам, галатун течир), къеврягъ (таза, жакьракьар ийидай хьтин чиг), хач (лишан), хаш (хуьрек), яъни (союз), яни? (суалдин глагол). Лезги чIал михьи авуникай эхиримжи вахтара гьам газетрани журналра, гьам Интернетда пара къизгъин гьуьжетар теклифар физва. Ихьтин гьуьжетрик гьам чIал чидайди, гьам течирди акахьзава. Лезги чIал маса чIаларикай михьун теклифзавайбурухъ галаз зун кIевелай рази туш: 1) чара чIаларин гафар квачир са чIални дуьнйадал алач; 2) маса чIаларай къвезвай гафари чIалан сергьятар гегьеншзава, чIал девлетлу ийизва. Са кардал зун рази я: жуван гаф амаз чара гафариз рехъ тагун: башламишун – кьилкутун, гат1унун, эгеч1ун, эвелун, тупIалун, пацирун; уьзуьмар, уьзуьмлух, уьзуьмчи – ципицIар, ципицIлух, хьвед (ципицI багъ), ципицIчи; мешебеги – тамухъан; игит – кьегьал, къагьриман… Амма сес, жумла, келима, къелем, мектеб, школа, учител, парта, ручка ва ихьтин маса гафар гадарна кIанда, лугьудайбурун гъавурда акьун четин я. Бязибуру гьатта халисан лезги гафарни (киш, ван, ширин, шире, шир, шуьре, шуьрбет…) чара чIалариз кхьизва! Чун са чIалал рахадалди чакай жем тир са миллет жедач! Иллаки кхьинарзавай ксари литератур чIалалди кхьин лазим я. Литератур чIалан бинедиз куьре нугъат вучиз къачуна, лугьуз наразивал ийизвайбуруз чир хьун лазим я: и месэлаяр Гьажибег Гьажибегов кьиле аваз кIватI хьай чIалан комиссидин виликни акъвазнай: 1) И нугъатдалди зурба зарияр, мазанар, шаирар хьана (Кра Мелик, Кьуьчхуьр Саид, Етим Эмин, Етим Мелик, СтIал Сулейман, СтIал Саяд, ЧIилихъ Абдулгьамид, Алибек Фатагьов ва мсб.); 2) Куьре экономикадин ва културадин центр яз хьана; 3) П.К.Усларани куьре нугъатдиз фикир ганай; и нугъатдалди Усларан ва А.Мамедован сифте ктабар акъатна. «Лезги чIала мукьва-кьиливилин кьевенар» тIвар алаз «Алам» журналдиз (гьайиф хьи, гъалатIар кваз) акъатнавай зи макъалада «термин» гаф «кьевен» гафуналди дегишунин теклиф А.Къардаша икI инкарзава: «Лезги чIала «кьев» гафунихъ авайди са мана я. Са гъуьлуьк квай кьвед ва я са шумуд паб чеб чпиз кьевер жезва. Мукьвакьиливилихъ кьевер хьун – им кьиле ацукь тийидай кар жезва». Эгер Арбен Къардашаз «кьев» гафунин асул дувул (этимология) ва адалай арадиз атай манаяр-хилер чир хьанайтIа, кар «кьиле ацукьдайди» жедай. «Кьев» гафунин асул мана «замин», «эвез», «алава куьмекчи» я. Ахпа и асас манадилай патан манаяр арадал атана: «кьвед-, пуд-, кьудлагьай паб», «адетдин гъварарилай шуькIуь тир къавуз вегьизвай чIулар», «са затIуник вахтуналди кутазвай дестег, гьача». Захъ мадни ихьтин теклиф ава: чна илимдин алемдиз «куьре нугъат» гаф хкун лазим я. П.К.Услара «куьре ч1ал» лагьай куьре нугъатдиз «гуьне нугъат» лугьун гьакъикъатдихъ галаз кьазвач. Са вахт къведа – дегиш жеда, Квахьда халкьар, миллетар. Чун са чIалав вердиш жеда, Квахьда милли хесетар. Гъейриди чаз жеда панагь, Чи руьгьни чав гумукьдач. А чIавуз зун, шукураллагь, Бахтсуз чилел амукьдач. Чешмеяр: Услар К.П. Кюринский язык (этнография Кавказа, том VI), Тифлис, 1896. 1-640 чч; Зулфукаров К. Куьредин эвелимжи абжуз. Тифлис, 1871. 1-57 чч.; Мамедов А. Куьре чIалан элифарни ахпа гвяниз кIелдай жуз. Тифлис, 1911. 1-67-чч.; Генко А. Н., Кубинское наречие, «Известия Академии наук», Л., 1929; Мейланова У.А. Лезги чIалан орфографиядин къайдайрин своддин проект ДНЦ ИЯЛИ. Махачкала, 1998; Гьайдаров Р.И. Лезги чIалан орфографиядин словарь. Махачкала, 2001; Климов Г.А. О составе агванского (кавказско-албанского) алфавита //Известия АН СССР. Литература и язык. №6,1990.Т.49. 494-503 чч; Ахмад Фа. Бязи гафар арадал атунин месалайриз талукь яз. Лезгистан-Алупан. №5-6, 1995. 76-79 чч.; Абдулмуталибов Н.Ш. Гзаф дибар квай уьлчмейрин тIебиат ва дуьз кхьин (зав кIелиз гайи макъала). Нагъиев Ф.Р. Гафар дуьз кхьинин къайдайрин синагъдин тагъ. Магьачкъала, 2007; Лезги орфографияда кIватI хьанвай месэлаяр // Лезги газет.– 13.09.2007. Нагиев Ф.Р Директор НИИ албанистики, доктор филологических наук
| ||||||||
| ||||||||
1993
0
| |||||||
|
