| Вход | Регистрация |
|
|
| Главная » Статьи » Языкознание | ||||||||
Ф.Р.Нагъиев: «Лезги чIала са жерге месэлаяр кIватI хьанва лагьайла, бязибур чIангьакьа кхунзава» — Фейзудин Рамазанович, куь фикир чаз маракьлу я, алай вахтунда чи чIал гьи гьалда ава? — Гьайиф хьи, алай вахтунда лезги чIал чун шадардай гьалда авач. Чи халкьдин патай жуван дидедчIалаз кутугай гьуьрмет авун квахьзава. Гьатта бязи хазанрани жуван чIалалди рахазмач. Бязи иладри чпин веледар мектебра дидедчIалан тарсарикай хкудзава. Шукураллагь, гена Дагъустандин чIалариз талукь яз кьабулнавай къанунди дидечIал чирун амай вири тарсарихъ галаз барабарнава. Жуван чIалалди акъатзавай ктабар кIелун, газетар, журналар кхьин са акьван рази жедай къайдада авач. Чун къадим эдеб, тарих авай, кьадардиз миллиондилай артух авай халкь я, лугьузва чна. Амма «Лезги газетдин» тираж вири санлай 10 агъзурдахъни агакьзавач. «Самур, «Кард» журналрин тиражарни чи халкьдин я кьадардиз, я къанажагъдиз кутугайбур туш. Чи милли прессадин тиражрин кьадар гьич тахьайтIа, са вад гъилера гзаф хьун герек я. Гьи чIал чна къачуртIани, са 50–100 йисалай чIала бязи дегишвилер гьатун, гьялун герек тир месэлаяр кIватI хьун адетдин кар я. Илим, техника вилик финивай чIалара дегишвилерни гена фад гьатда. Гьавиляй лезги чIала са жерге месэлаяр кIватI хьанва лагьайла, бязибур чIангьакьа кхунзава. Гуя са низ ятIани кьасухдай чIал дегишариз, чIала «реформаяр» тваз кIанзава. За лугьузвай гафарин гъавурда дуьз акьунин патахъай Дербентда 2013-йисан 16-майдиз хьайи лезги чIалан конференциядикай гьа мярекат жедалди («лезги поэзиядин патриарх» Азиз Алема «Лезги Радиодиз» гайи интервью) ва гьа мярекат хьайидалай гуьгъуьниз акъатай (Фахреддин Оруджев. Сайт ЛезгиЯр, 2013-йисан «Лезги газет»: 20.06; 11.07; 25.07) паркутIрихъ галаз таниш хьун бес я. Ихьтин ихтилатар, белки, чеб чIалавай лап яргъа тир, дидедчIалав – «хьайивал хьуй вичиз!» – лугьуз эгечIзавай инсанрин мецера хьун мумкин я, амма чеб датIана чIалахъ галаз раст жезвай, чIалалди кIелиз-кхьизвай, чIалал кIвалахзавай, чIалахъ рикI кузвай ксарин мецера ваъ. Аламатдин кар ам я хьи, «Лезги газетда» чIалакай лугьузвай зи фикирар русвагьзавай ксар, чпи зак кутазвай бинесуз тахсиррилай гуьгъуьниз, элкъвена чеб зи фикиррал хквезва. Ихьтин кьуру гьарай-вургьайдин материалар кIелайла, са суал къвезва: бес и гьуьжетар вуч паталди тир?! «Авайни-авачир» са милли газетдин чинра, Фейзудин Нагъиеван фикирар инкар ийиз, икьван ксариз рехъ гайила, бес и русвагьзавай касдиз вичиз гаф тагун адалат квай кар жезвач эхир... — И мукьвара Дагъустандин чIаларин гьакъиндай махсус къанун кьабулнава. Куь фикирдалди, къанун себеб яз милли чlалар генгвилихъ финиф мумкин яни? — Милли чIалар мектебра чирзавай амай тарсарихъ галаз са дережадиз акъудун, гьелбетда, и чIалар виликди финин жигьетдай пара важиблу кам я. Амма милли чIалар генгвилихъди финин паталай са къанун акъудун бес туш. И кардиз гьакъикъатдани экуь рехъ хьун патахъай маса шартIарни герек я: гьам коллежрани вузра, гьам мектебра дидедчIалан тарсар гузвай пешекарар герек я. Кутугай еридин ктабар, учебникар ва маса тадаракар бул хьана кIанда. Амма халис лезги чIалан пешекарар алай вахтунда, гьайиф хьи, са гъилеллай тупIар кьванбурни амач. Авайбурукайни куьгьне рехъ кьунвайбур (яъни чIала авай са месэлани акваз кIан туширбур) я. — Албанистикадин НИИ-ди Тахо-Годидин тIварунихъ галай педагогикадин НИИ-дихъ галаз санал шаз Дербентда лезги чIалан конференция тухванай. Амма, гьайиф хьи, и конференция жедалди «Лезги газетда» и месэлайрикай гегьенш рахунар хьанач. И кардин себеб вуч я? — Лезги чIала кIватI хьанвай месэлайрикай за 2013-йисан 16 майдиз Дербентда ва адалай виликни 2007-йисан 27 сентябрдиз Магьачкъалада тухвай лезги чIал авай гьалдиз ва ам вилик финин рекьериз талукь тир конференциядал кIелай докладра гегьеншдаказ лагьанай. Амма конференциядал къарагъарзавай месэлайрихъ галаз жемят танишарун паталди саки пуд варз амаз «Лезги газетдиз» гайи зи макъала газетдин редакцияди РАН-дин ДНЦ-дин ЧIалан ва литературадин институтдиз ва Тахо-Годидин тIварунихъ галай педагогикадин НИИ-диз экспертизадиз вугана. (…«Лезги чIала кIватI хьанвай са бязи месэлаяр» макъала редколлегиядин теклифдалди РАН-дин ИЯЛИ ва Педагогикадин институтриз ракъурнава. «ЛГ» кьилин редактор А.У.Саидов. 26.03.2013.). Нетижада зи макъала газетда чап авунач. Акси яз, конференция алатайдалай гуьгъуьниз зал бинесуз тахсирар илитIдай са жерге макъалайриз рехъ гана. Анжах а макъалайриз зав жаваб гуз тунач. Педагогикадин НИИ-да кIватIай «Экспертный комиссиядин» къарарни и НИИ-дин директорди «Лезги газетдиз» ракъурай жавабда авай делилар чебни сад садахъ кьадайбур хьанвач. Де килиг «Экспертный комиссиядин» къарарда вуч аватIа: «Решили: 1. В лезгинском алфавите, орфографии, пунктуации и грамматике больших изменений не производить (Еке дегишвилер тваз эверзавайди вуж я!– Ф.Н.) . 2. При переиздании словарей учесть некоторые изменения, как двойные согласные к, п, т, ч, лишняя буква в алфавите щ. Ликвидировать двоякое написание слов хзан, дидедин чIал и др.» Инал нефес галачир наахъа («ачух тушир» гафунин эвез) сесериз «двойные согласные» (ва я «удвоенные») лугьун дуьз къвезвач: кьве лишандикай ибарат тир къ, кI, хь, хъ, гь… – ва маса вири гьарфаризни «кьве таханбур» лугьуз жеда. Нефес галачир наахъа сесер къалурдай гьарфарни «Экспертный комиссиядин» къарарда к, п, т, ч гьарфарихъ галаз «ц» ганвач. Педагогикадин НИИ-ди «ЛГ»-диз гайи жавабда икI ава: «…предложения Нагиева Ф.Р. «О некоторых накопившихся вопросах в лезгинском языке» мы обсудили на секции лезгинского языка при Экспертной комиссии Минобрнауки РД с приглашением работников печати и учителей. В настоящее время внести предлагаемые Нагиевым Ф.Р. изменения в алфавите и орфографии лезгинского языка нет необходимости. Директор НИИ педагогики им. А.Тахо-Годи Магомедов Г.И.» Важиблу кар ам я хьи, педагогикадин НИИ-дин директорди «Лезги газетдиз» гайи жавабда авай «В настоящее время внести предлагаемые Нагиевым Ф.Р. изменения в алфавите и орфографии лезгинского языка нет необходимости» гафар РД-дин Минобрнаукадин «Экспертный комиссиядин» къарардин 2-пунктуни инкарзава: «2. При переиздании словарей учесть некоторые изменения, как двойные согласные к, п, т, ч, лишняя буква в алфавите щ. Ликвидировать двоякое написание слов хзан, дидедин чIал и др.» Чун мягьтеларзавай мадни са кар ава: «Экспертный комиссияда» Арбен Къардаш ва Абдуселим Исмаилов гьа Комиссиядал зи теклифриз акси яз раханваз къалурнава. Амма, чпи заз хиве кьурвал, и ксар неинки «Экспертный комиссиядин» кIватIхьунал алачир, гьатта абуруз и кIватIхьуникай са хабар кьванни авачир. Бес вуч паталди авунва и кар?! Им лап кIвачер квай тапарриз ухшар жезва эхир! Амма бязи ксарин ва идарайрин басрухризни килиг тавуна, «Экспертный комиссиядал» рахай, чпи мектебра лезги чIалан тарсар гузвай муалимри къейдна хьи – лезги чIала Ф.Нагъиева къарагъарзавай месэлаяр гьакъикъатдани ава. Гьавиляй «Экспертный комиссия» и кар вичин къарардани къейд авуниз мажбур хьанай. — Куь фикирдалди, гьял хъувунин чарасузвал авай лезги чIалан месэлайрикай гзафни-гзаф важиблубур гьихьтинбур я? — Лезги чIала авай месэлаяр куьрелди тупIалай авуртIа, абур лезги алфавитдин, са бязи гафар дуьз кхьинин, маса чIаларай гафар кьабулунин ва абур ишлемишунин къайдайрин, чIал девлетлу авунин ва маса месэлаяр я. Ингье абурукай са шумуд: 1). ЧIалан тIалабунриз мукьва авунин мураддалди, чIалан кьетIенвилериз килигна, кхьинра гьалтзавай четинвилер фикирда кьуна, лезги алфавитдай Ё, Щ, Ю, Ь, Ъ акъудин; абурун чкадал нефес галай ва галачир ахъа тушир сесер чара авун паталди Зh, Жh, Кh, Пh, Тh, Цh, Чh гьарфар хкин. (Белки, лазим чIавара нефес галай нааахъа сес къалурун паталди гьарф латин h галаз кхьин: кhар – кар, кhул – кул, пhар – пар, пhер – пер, тhам – там, тhар – тар, тhум – тум, чhам – чам, чhара – чара, чhил – чил). 2). Маса чIаларай, иллаки урус чIалай, кьабулзавай гафар рахунра ва кхьинра жуван чIалан фонетикадив кьадайвал важибдик кутан: айрупалан, айрудурум, ишикI, птулка, истикIан, палту, пиян ва икI мад; лезги кхьинра урус гафар Ь, Ъ знакар галачиз кхьин: рул, рол, тетрад, учител, январ, феврал… 3). Хъукъвайвилин лишан Ъ (зи фикирдалди, урус «твердый» гафунин гьакъикъи маъна «кIеви» гафунилай «хъукъвай» гафуни керчекдаказ гузва) лезги алфавитда ваъ, ниъ, таъсир, фуъ… хьтин гафара ван къвезвай «туьтуьнин эцивай» (араб «гьамза» хьтин) сес къалурзавай гьарф яз тван. 4) Бязи нугъатрин луькIуьнра, газетрани журналра ва хабардин маса такьатра диб чIурна ва я кьве жуьреда гьалтзавай са кьадар гафар, чпин дегь дувулрив кьадайвал, са къайдада кхьин: хзан (ва я хазан), ярандиде, дуьнйа, йад, йицер, йугъ, абилейсан, бела (мусииббат), бала (аял) ва мсб. 5) Рахунра ва кхьинра бязи гафарин маънаяр какадар тийин: гатIунун (эгечIун), гатIумун (агатун), иран диде (ирандай тир диде), яран диде (ярдин диде), дидед чIал (жуван миллетдин чIал), дидедчIал ва я дидедин чIал (са нин ятIани дидедин чIал), гуьркем (кьакьан ацIай буйдин инсан), каркам (машгьур, выдающийся), кеврек (зирек, сагълам, галатун течир), къеврягъ (таза, жакьракьар ийидай хьтин чиг), хач (лишан), хаш (хуьрек), яъни (союз), яни? (суалдин глагол) ва мсб. 6) ЛуькIуьнрани кхьинра, махарани манийра кьве жуьреда гьалтзавай бязи гафарин кьве жуьреярни хуьн: вилик амаз – виликамаз, физва – физава – жуьредин гафар; маълим – муалим, негъени – няни, рагъдан – ряден; йици – ци, йицел – цел, нацIу – шекер, ниси – насу, ктаб – улуб, шаир – мазан, писатель – зари, рухсатар – каникулар – тIантIилар, раст хьун – расалт хьун – гьалтун, усби – азба, хва – рухва, тавакул – тавакуллагь, сейли – силли, дуьнйа – дуьне, каркам – гуьркем, айин – ийин, пайун – апайун, тербия – тербет, тIебиат – тебят ва мсб. 7) Глаголрин буйругъдин наклоненидин кьве жуьрени хуьн: ягъ – ягъа, кат – ката ва мсб. 8) Кьилдин ацIай маъна гузвай муракаб сушествителнияр ккIана кхьин: дидедкIвал (аял туьретмиш жедай чка); амма дидед кIвал (яъни жуван дидедин кIвал); дидедчIал (жуван милли чIал), амма дидед чIал (дидедин рахунар); ярандиде, яранстха, (иран диде, иран стха ваъ!), мукьвакьили, гарданкIирвал ва мсб. 9) Сушествителнидикай ва глаголдикай ибарат тир, чпи акьалтIай битав маъна гузвай муракаб глаголар ккIана кхьин: рикIатIун (амма кьасабчиди малдин рикI атIун), рикIичIугун, вилхьун,виливхуьн, гъилкьун – куьмекун (амма саламдивди гъил кьун), кIвачатIун, кIвачинхьун, виникIвачехьун, кIвачалзаланвал, кIвачалзаланхьун, гъилкъачун, кьилхуьн (яшамиш хьун, амма: кьил хуьн марфадикай, къайукай), уьлхуьн (виливхуьн), рикIэлкъуьн, рикIелайфин, рикIелайалатун, рикIелхтун, рикIелхуьн, рикIивкьун, рикIацукьун, кьилакъатун, кьилчIугун… 10) Сушествителнидикайни прилагателнидикай ибарат муракаб гафар ккIана кхьин: акьулбагълугъвал, басаратбагълувал, минбудагъвал, гарданкIирвал, фиринек, цурунек (амма: цуру нек – цуру хьайи нек). Са кьадар месэлаяр, гьелбетда, мадни ава, абурукай рахун паталди чи ихтилатрин сергьятар гуьтIуь я. — Сир туш, къенин юкъуз лезги чIал хъсандиз чизвай жегьилрин кьадар тIимил я. Алай макъамда гьалар ихьтинбур яз хьайила, гележегда чIалан кьисмет гьихьтинди жедатIа? Чlал хуьн къвердавай четин жеда лугьудай гафариз квевай гьихьтин баянар гуз жеда? — Жуван чIалалди рахан тийидайла, чIалалди кIел тийидайла, жуван веледриз дидедчIал чир тийидайла, халкьдин манияр, махар, кьисаяр ва маса мецин туькIуьрунар рикIелай ракъурайла, дидедчIални квахьда. ЧIал квахьайла миллет вични квахьда. Амма Хуьре лезги кIвал амай кьван, РикIе халкьдин тIал амай кьван, Чахъ чи дидедчIал амай кьван, лезги халкьни, лезги чIални сагъ яз амукьда. Диде-бубадин, лезги чIаланни лезги чилин, жуван халкьдин эдеб-тарихдин къадир авай кас яз вердишарун паталди, гьар са лезгиди вичин веледдиз лезги чIални лезги кьуьл чирун герек я. Уьмуьрдин рекье эвел лезгивал гваз жен, ахпа маса лазим тир патар кьан! — Гзафбур маса чIаларай атанвай гафари кхурзава. Са-садбуру лезги чIала фадлай гьатнавай вишералди гафар чIалай акъудун герек я лугьузва, гьа са вахтунда чпи туькIуьрзавай къундарма гафар (месела, акъудлух – издательство, тарсвалаг – школа, кьечIераг – критик, чIугвараг – художник, кIеллух – училище ва икI мад) вирибуруз теклифзава. Чпин къурулушдиз фикир тагана «туькIуьрнавай» гафар майданриз акъудиз алахъзавайбуру чIалаз хийир гудани, тахьайтIа зарар? — Маса чIаларин гафар квачир гьич са чIални дуьнйадал алач. Им чIалар арадал атунин, абур генг, дерин ва девлетлу хьунин рекьерикайни са рехъ я. Маса чIаларин гафари чи чIал девлетлу ийизвайдал са шакни алач. Эгер чна чара гафарикай чи чIал михьи авунин рехъ хкягъайтIа, нетижаяр мадни пис хьун мумкин я. Бязибуру гьатта гьакъикъи лезги гафарни кваз маса чIаларин гафарай кьазва ва абур гадарун теклифзава (месела: ширин, киш, киши, кешиш, бала, рехъ, вахт, хала, халу, дайи, мума…) Амма гьа ихьтин ксари лезги чIалаз эсиллагь хас тушир цIударалди цIийи гафар туькIуьрзава, а гафарай гьам Интернет, гьам чпин газетар, журналар, ктабар ацIурзава. Ихьтин ксари, чпиз лезги чIал бегьемдаказ тийижиз, чIалан пешекарриз зурба теклифар гузва. И жуьредин гьерекатри, чIал кьацIурунилай, ам харчи авунилай гъейри, са хийирни гудач! Им, гьахъ лагьайтIа, жуван чIалаз ийизвай душманвал я! Гьар сада рикIел хуьн лазим я: чун са чIалал рахадалди чакай сагъ битав миллет жедач! Амма, гьелбетда, маса татугайвал ам я хьи, гзаф вахтара чна алазни-алачиз жуван гафарин чкадал чара чIаларин гафарикай хийир къачузва. Гьакъикъи жуван гафар кьулухъ ийиз, чара гафар вилик кутун са чIалазни мешребдин кар туш. Валлагь, гзаф вахтара чи кхьинрин такьатра, театррин сегьнейрилай, радио-телевиденидай, манийрай ихьтин агьвалат акурла, рикI тIар жеда. Де килиг, чи газетра жуван гафар квадариз маса гафариз гьикI чка гузватIа: уьзуьм (ципицI), уьзуьмлух (хьвед, ципицIлух), уьзуьмчи (хьветебан, цIипицIчи), башламишун (эгечIун, гатIунун, кьилкутун), асмишун (кудун, куьрсарун), саймишун (кваз кьун), алдатмишун (алцурун), ашага (агъа), кент, оба (хуьр), су, чай (йад, вацI), гуьл (цуьк), игит (кьегьал), ишлемишун (бакаравун, менфят къачун, хийир къачун, кардик кутун) ва мсб. Гьа са вахтунда бязи гафарикай -миш суффикс галудна хийир къачуртIани жезва: расалмиш – расал хьун, раст хьун, гьалтун; сахламиш хьун – сагъ хьун, сагъ амукьун, тепилмиш хьун – тепилан хьун… Гьелбетда, лезги чIала фадлай чка кьунвай, ва чIала чпиз азад маънаяр кьабулнавай гафар лезги чIалай акъудун хийирдин рехъ туш. Зи фикирдалди, ихьтин гафар хвена кIанда: сес, жумла, келима, къелем, ручка, мектеб, школа, учител, парта ва мсб. Амма лезги чIал маса чIаларин гафарикай – гьашемрикай (мешебеги, бажи, дадаш, итиж, нуфуз, ивирар, неве, игит ва мсб.) михьи авун паталди, ихьтин гафар жуван гафаралди эвез ийин, жуван гаф амаз чара гафариз рехъ тагун. ЧIал виликди фин паталди, мадни девлетлу авун паталди чIалаз куьгьне гафар хкунни бегьерлу рекьерикай сад я: кьаркьала (вичел ракьун партал алай аскер), арас (дяве), арс (дяведин кьушундин кьил), лахъут (жемят кIватIун паталди гатадай ракь), апашта (апостол), киш (гъуцариз капI ийидай кIвал), кишиш (кишдин кьилевайди, диндин къуллугъчи, пастырь), киши (хашпара диндиз ибадатзавай кас), зари (шаир), зарийя (шиират), гавáр (область), дерге (маятник), диге (ватан, ери), ах (макан, княжество), атI (къванцел ва я кередал гьарфар атIудай чкIул, стило), нацIу (шекер), пур (к1вачерин ара, кьвех), гагьнамак (сихилдин сан-дережадин шагьадат), зурнамак (сихилдин зур тестикьзавай шагьадат), гъуцпересвал (язычество), партI (связанная общей идеей, целями, принципами группа; партия; союз), партIав (объединение, союз)... Лезги чIала авачир гафар чIалан нугъватрай, лезги чIалан хзандик акатзавай чIаларай, эхирки Дагъустандин чIаларай къачун. Месела: ахцягь нугъат: цIус (хуьрекдин жими пай), тевах, бубавах (биби), хайа, церева (эквеба, гьакъикъатда).., кьурагь нугъат: ка (буба), йаъ (диде)... Я тахьайтIа чIала авачир гафариз цIийи заминар туькIуьрин: чилав «горизонт», гъайра «ревность», тимтал «памятник», кьевен «термин», кхьар «писатель», кихь «текст», чIарах «щетка», элген «водоворот», дерге «маятник»... Амма чIала жуван гафар аваз-аваз маса гафар туькIуьрунин рекье авайбурни ава (белки, им а ксариз жуван чIалан вири гафар чир тахьунин судур я). Де ихьтин гафариз чи чIала кутугай гафар ава эхир: гьалкъан (круговорот: элген), малчагъ (возрождение: эрел /уьрела атун), шишбар (пирамида: пIир), асбитас (генофонд: ген, генер), гъейб хьун (бесследно исчезнуть: цуькI хьун)… Мадни алава кьве гаф: «Гуьне нугъват» кьевенди (терминди) я чкадин, я еридин патахъай жаваб тагузвайвиляй, П.К.Услара чIалан илимдин сергьятдиз гъайи «куьре нугъват» хкин. Лезги чIала гьалтзавай месэлаяр вахтунда ва кутугай пешекарвилелди гьялун паталди «Лезги чIалан пешекаррин меслягьат» хкягъин. Ихьтин меслягьатдивай, лезги чIала кIватI хьанвай месэлаяр кваз кьуна, орфографидин гафарган гьазуруна иштарак ийиз, лезги чIалаз талукь ва чарасуз тир гьарфар алфавитдиз хкунин ва маса месэлаяр гьукуматдин «Орфографидин комиссиядин» вилик эцигиз жедай. — Маракьлу ихтилат авунай сагърай, Фейзудин муаллим. Куругъли Ферзалиев
| ||||||||
| ||||||||
801
0
| |||||||
|
