| Вход | Регистрация |
|
|
| Главная » Статьи » Языкознание | |||||||||
Чаз гьихьтин гафарган герек я? — Майрудин Бабаханович, алай вахтунда квевай лезги чIалаз талукь яз акъуднавай словаррикай вуч лугьуз жеда? — Лезги чIал Дагъустандин чIаларин арада, са шакни алачиз, хъсан ахтармишнавайбурукай сад я. Фикир це, П.К.Усларалай башламишна чи чIалан месэлайрал шумуд чIехи алим машгъул хьанатIа: Л.И.Жирков, М.М.Гьажиев, Е.А.Бокарев, У.А.Мейланова, Б.Б.Талибов, Р.И.Гьайдаров, А.Г.Гуьлмегьамедов ва мсб. Винидихъ тIварар кьунвай саки вири алимри чпин ахтармишунра лезги лексикадиз талукь хейлин месэлаяр къарагъарна ва илимдин истемишунрив кьадайвал абур гьялна. И ахтармишунрин нетижаярни писбур туш: лезги чIалан саки вири жуьрейрин словарар акъатнава, абур кIелдайбурал агакьнава, абурукай менфят къачузва. Гьар са словарь чи чIал патал, санлай къачурла, чи халкь патал акьван метлеблу вакъиа хьана хьи, абурукай гьар садакай куьрелди рахун заз чарасуз яз аквазва. Петр Карлович Услара вичин машгьур “Куьредин чIал” ктабдин эхирда 1500-далай гзаф лезги гафариз ва мягькем ибарайриз баянар ганва. Им чавай лезги чIалан сифтегьан словарь я лагьайтIани жеда. Гьар са гафуниз дуьз урус туьш жагъурнава, ишлемишунин къайдаяр къалурнава, мисалар гъанва. Амма лезги лексикадин фонд сифте яз кIватIна, тартибда туна, кIелдайбурув чи баркаллу ватанэгьли, чIехи алим М.М.Гьажиева агакьарна. Адан 1950-йисуз акъатай 35 агъзур гаф авай “Урус-лезги чIаларин словарь” гьар са савадлу лезги патал къимет авачир кьван ядигардиз элкъвена. Девирдин истемишунар себеб яз кьетIен фикир идеологиядиз талукь гафарин къатариз ганватIани, алимди урус гафариз лезгидалди баянар гузвай паяра халис лезги чIалан булахар ава. Мегьамед Гьажиев тикрар тежедай, вичиз тай авачир чIалан алим тир. Адаз лезги чIал, адахъ галаз алакъалу месэлаяр хъсандиз чидай. Алимди “Лезги-урус чIаларин словарь” акъудун чарасуз тирди гьиссзавай ва ам кхьиз башламишнавай, амма гьайиф хьи, са шумуд гьарфунив агакьайла, ам рагьметдиз фенай, словардал кIвалах Б.Б.Талибова давамар хъувунай. И словардин кьетIенвал (ана 28 агъзур гаф ава) ам я хьи, ана сифте яз, гегьеншдиз лезги хейлин мягькем ибараяр, мисалар ганва. Мадни алава яз, словардин эхирда лезги хуьрерин топонимикадин сиягьни ава. Гуьгъуьнин йисара гафарганар туькIуьрунин баркаллу кIвалах лезги чIалан алимар тир У.Мейлановади, Р.Гьайдарова, А.Гуьлмегьамедова, Ш.Мирзоева, А.Селимова, Н.Абдулмуталибова ва Ф.Гъаниевади давамарна. Р.Гьайдарова вичин “Лезги чIалан диалектология” ктабдин эхирда “Лезгийрин диалектрин лексикадин куьруь словарь” гана, Ш.Мирзоевахъ галаз санал “Лезги чIалан омонимрин словарь” кхьена. А.Гуьлмегьамедова лезги чIалан лексика ва фразеология ахтармишунин карда тухузвай кIвалах зурбади ва кьетIен тарифдиз лайихлуди я. Адан гъиликай “Лезгийрин фразеологиядин словардин” са шумуд издание, школаяр патал гьазурнавай “Урус-лезги словарар”, “Лезгийрин синонимрин словарь”, “Етим Эминан чIалан словарь” ва масабур хкатнава. Иллаки къейд ийиз кIанзава вичихъ тешпигь авачир хьтин, Дагъустандин чIаларикай сифте яз кхьенвай, пуд томдикай ибарат тир “Лезги чIалан комплексный словарь”. Къенин юкъуз лезги лексика ва фразеология гьадалай тамамдиз ганвай ктаб чахъ авач. А.Селимован “Лезги чIалан ориентологиядин словарь”, Н.Абдулмуталибован “Лезгийрин хсуси тIварарин словарь” ва С.Забитовани И.Эфендиева кхьей “Лезги чIалаз арабрин ва персерин чIаларай атанвай гафар” словарар чи чIалан илимда цIийи чинар хьана. Лезги чIалан гафар-лексика ахтармишунин кIвалахда Ф.Гъаниевади акъудай “Лезгийрин чIалан отраслевой лексика” ктабди кьетIен чка кьазва. Ана сифте яз лезгийрин майишатдиз, пешекарвилиз, гьайванриз, набататриз талукь материалар гьатнава. Анжах са литературадин чIала авай ваъ, гьакI нугъатрин гафарни ганва. Лап шад жедай кIвалах ам я хьи, М.Гьажиеван “Урус-лезги словарь” акъатна саки 62 йис алатайла цIийи “Урус-лезги словарь” ахкъуднава. Адан авторар У.Мейланова, Б.Талибов, А.Гуьлмегьамедов, Ф.Ганиева, Т.Саидов, А.Рамалданов ва С.Юзбегова я. Ктаб С.Юзбеговадин ва Н.Абдулмуталибован редакциядик кваз 2013-йисуз акъатнава. — Алимрилай гъейри словарар туькIуьрунал мад машгъул жезвай ксар авани? — И мукьвара зун лезги чIалан тежрибалу муаллим, Мегьарамдхуьруьн 1-нумрадин юкьван школада 50 йисалай виниз лезги чIалан тарсар тухузвай Фахрудин Нисрединова гьазурнавай “Лезги чIаланни урус чIалан школаяр патал словардихъ” галаз таниш хьана. Адан кьетIенвал ам я хьи, ам алимди ваъ, муаллим-практикди, вичин яргъал тир тежрибадикай менфят къачуна кхьенвайди я. Чна умуд кутазва, мукьвал вахтара муаллимриз ва аялриз адакай менфят къачудай мумкинвал жеда. — АкI хьайила, вири хъсан я, вири туькIвенва, тушни? — Винидихъ лагьай гафарай аквазвайвал, лезги чIалан лексика саки вири патарихъай ахтармишнава. Им вилик кумай, гьял хъувуна кIани месэлаярни амач лагьай чIал туш. Акъатнавай кьван словарар саки вири сифте яз кхьенвай тежрибадинбур я. Гьелбетда, абур вири гьар са патахъай тамамбур хьанвач. Месела, чи словарра тIебиатдиз, (набататриз, къушариз, гьайванриз) талукь жергедин гафар лап тIимил гьатнава. Сифте акъатай гафарганра гьатай бязи гъалатIар гуьгъуьнлай акъудзавайбурани давам хъжезва. Месела, М.Гьажиеван словарда Барсук - барсук я лагьана кхьенва, адан туьш лезги гаф “муьнуьгъ” кротдихъ галаз алакъалу авунва. Черемша цирияр я лагьана ганва. Черемша ферар (сурар) я, цирияр - чеснок парадоксальный. Гьа и гафар цIийиз акъатнавай словаррани тикрар хъжезва. Аллергия гафуниз лезгидалдини аллергия гаф туьшарнава, агъургъан - адан са жуьре тир крапивницадихъ галаз алакъалу ийизва. Крапивницадиз бязи лезгийри махпурарни лугьуда. Мисалар мадни гъиз жеда. Чи лексикологияда гьуьжет алай ва гьялна кIани тIимил месэлаяр авач. Кьилди къачуртIа, бязи гафар ккIана - чараз кхьинин (халадхва - халадин хва, имидсвас - имидин свас, ламраяпар- ламран япар) ва кьве тахан лексикадин единицаяр (диде-буба, хва-стха, лугьур-талгьур) гафар яни, мягькем ибараяр, гьа кар тайинарун. ЧIалан алимар кIватI хьана, лексикадин и ва маса месэлаяр гьялнайтIа, заз чиз, им баркалла гъидай кIвалах жедай. — Лезги чIала асул гьисабдай авачир, са гьинай ятIани гъана, чIалал илитIзавай гафар майдандиз акъудиз алахъзавай ксарни авачиз туш. Куьн гьикI гъавурда акьазва? — Чи чIал халкьдин тарихдин гуьзгуь я. Эхиримжи вахтара майдандиз къундарма гафар гъиз алахънавай ксар пайда хьанва. Ахьтин авачир гафар лезги чIалал чешнеда садрани гьатдач. ЧIалан лексикадал машгъул ксарин кьилин везифа ахьтин гафариз чIалакай кхьенвай, кхьизвай ктабра рехъ тагун я. Вучиз чун и фикирдин терефдарар я? Чи чIал ахтармишзавайбуруз гафар, абур арадал атай, ва я маса чIаларай къачур девирар ачухдиз чир жезва. Гьа и кIвалах бинедиз къачуна, чи халкь гьи девирда маса гьи халкьарихъ галаз алакъада авайтIа, ачухдиз аквазва. ГьакI хьайила, чIалахъ анжах са вичиз хас коммуникациядин ваъ, гьакI халкьдин тарих чирдай метлебни ава. ЦIуд йисалайни артух я захъ Интернетда лезги халкьдин тарихдиз, дидед чIалаз, литературадиз талукь жуван хсуси сайт аваз (www.lezgikim.narod.ru — Ред.). Эхиримжи вахтара аниз къвезвай чарарай, гьакIни маса сайтра лезги чIалаз бахшнавай материалрай аквазвайвал, “чи чIал маса чIаларай атанвай гафарикай азадна кIанда, михьи лезги чIал арадал хкана кIанда” лугьудай фикирар гвайбурун кьадар къвердавай артух жезва. Им, гьелбетда, къалабулух кутадай кIвалах я. Чеб чIалан месэлайривай яргъа тир, чпиз чIал вуч затI ятIа эсиллагь течирбур чIалан месэлайрив къаришмиш жезва. Абуруз халкьдин чIал аялрин гъиле жедай къугъунаг хьиз ава: кIан хьана - инихъ элкъуьрна, кIан хьана - анихъ. Ваъ, гьуьрметлубур! Халкьдин чIал чан алай организм я. Ада гьар са девирда вичиз герек гафар къачузва, виже амачирла, гадарзава. Парталар хьиз, цIийибур къачуз, куьгьнебур гадарзава. Гьинай къачуда кьван - мукьув гвай, гзаф алакъаяр авай чIалай. Накь кIвалахар ийиз физ-хквезвай Бакудин чIалай, къе - экуьнлай няналди “кьватийрай” япар денгзавай урус чIалай. Гьар са словарь акъатайла, майдандиз экъечIда бязи “халис лезгияр”, “лезги чIал урус чIалаз элкъуьрзава” лугьуз гьарайиз! Им адетдин кардиз элкъвенва. Ахьтинбуруз вуч жаваб гуз жеда: эхь, къачузва урус чIалай гзаф гафар, бязи вахтара - нубатсузни. Амма а гафарин чIехи пай урус ваъ, “интернациональный” гафар я, дуьньядин саки вири чIехи халкьарин чIалара авай, куьчери гафар лагьайтIани жеда. Абуру са чIални харчи ийизвач, аксиба, девлетлу ийизва. АкI хьайила, ша чна Интернет, мониторинг, бокс гафариз лезги вариантар жагъурин. Кьиле фидай месэла туш. Фикир давамарун яз лугьун, чи вири словарра гьатнавай музыка, активный ва ихьтин са шумуд маса урус гафари гьамиша жуван вилер чухвазвайди хьиз я заз. СтIал Сулеймана “Самовар” шиирда музыка гафунин чкадал макьамат гаф ишлемишнава. Чайчиди цаз нубат - нубат, Ягъиз нa цIикьвед макьамат, Гьар са гьава гьар са бубат, Межлисдин агъа, самовар. Квелди “макьамат” “музыка” гафунилай усал я? — Квез лезги чилел гзаф чкайра кIелун, кIвалахун, яшамиш хьун кьисмет хьана. Гьина виридалай михьи лезги чIал ама лагьайтIа жеда? — Эхиримжи вахтара “ЧIалан экология” лугьудай термин майдандиз акъатнава. Ихтилат са чIала маса чIаларин таъсир артух гьисс тавунвай чкайрикай физва. Анра гьар са чIалаз хас тир бинелу гафар ва формаяр артух амукьзава. Чи чIалакай рахайтIа, гьахьтин “чIалан экологиядин” жигьетдай михьи чкаяр яз, Кьурагь ва Хив райондик акатзавай лезги хуьрер къалуриз жеда. Месела, кьан чна Хив райондин хуьрер. Анрай патарал артух инсанар фидачир (чкадал кIвалах авай, шахтар кардик квай) ва таъсирдай маса чIаларни къваларив гвачир. Са табасаранрихъ галаз алакъа авайтIани, абурузни лезги чIал хъсандиз чизвай, лезгийрив рахадайла, лезги чIал ишлемишзавай. Гьавиляй а хуьрера литературадин чIала гьат тавунвай гзаф къадим мисалар гьалтзама. Къачун терг гаф. Литературадин чIала терг хьун, терг авун гафар гьатнава, амма абурун бине тир терг гаф - авач. Хив патан хуьрера терг - лишан гафунин чкадал ишлемишзама. Литературадин чIала авай куьруь гаф гьикI арадал атанатIа, гьа хуьрера ишлемишзамай гуьр - “половина” гаф фикирда кьурла чир жезва. КIвач, кIвачер галачирбурузни анра гуьруьбур лугьуда. А хуьрера “хашба” гаф гьалтзава, ам “крестный отец”, хашпара диндихъ галаз алакъалу гаф я. Вични анжах са мягькем ибарада гьалтзама: “Вун вуч хашба я?”, яни Вун вуч зурба кас я? Мадни са фикир, лезги чIал хъсандиз чидай инсанрин кьадар къвердавай тIимил жезва. Исятда вилик акъвазнавай кьилин месэла, ахьтин ксарал чан аламаз, лезги чилин вири пипIера ишлемишзавай гафар кIватIун ва лезгийрин нугъатрин тамам словарь акъудун я. Заз чиз, чи чIал патал, чIалан гележег патал адалай важиблу месэла авач. Автор: ? 10.06.2013 http://suleiman-stalskiy.ru
| |||||||||
| |||||||||
920
7
| |||||||
|
