| Вход | Регистрация |
|
|
| Главная » Статьи » История | ||||||||
Муьзеффер Меликмамедов: Лезги чIалар... Чи гафарин куьгьне къатар ЛЕЗГИ халкь хьиз, лезги чӀални тарих тирвал лугьуз тежер кьван чӀехи мусибатрик акатна. Садбуруз лезгияр хайи чӀалакай магьрумариз кӀан хьана. Халкь рекьин патал лезгидин сад лагьай ва виридалайни хци яракь тир чӀал къакъудиз алахъна чапхунчияр. Ингье я халкь рекьиз хьанач, яни адан чӀал. Халкь хьиз, чӀални агъзур йисарин имтигьанрай акъатна яшамиш хьана — дувулар деринра авайвиляй. Дувулриз вил вегьен. Гуржийрин чӀалан алим Г.В. Топуриади сифте яз са кьадар лезги гафар 4-5 агъзур йис инлай вилик арадиз атанвайбур тирди тестикьарна. Урусрин алим В. Шеврошкина вичин «Остров неразгаданных тайн» ктабда лезги чӀалахъ 5 агъзур йис кьван тарих авайди баянарна. Гила бязи алимри 7-10 агъзур йисарин тарихрикай хабар гузва, чи чӀалан пелазги ва шумер чӀаларихъ галаз мукьвавилин гьакъиндай макъалаярни ктабар кхьена чапдай акъудзава. Гьа икӀ, лезги чӀалахъ авсиятда къвердавай мадни гзаф делилар винел акъатзава. Месела, къадим лезги тайифайрин сад тир чӀалакай лезги чӀалар арадиз атун чи эрадал къведалди Ӏ агъзур йисан эхиррихъ галаз алакъалу я лугьузвайбур ава. ЯтӀани чи тайифайрин чӀалар гьи чӀавалай чара жез гатӀуннатӀа гьеле тайинариз хьанвач. Амма ихьтин кар кьиле фенвайди Къавкасдин гегьенш чилерал яшамиш хьайи лезги халкьдикай маса халкьар, лезги чӀалакай маса чӀалар арадиз атанвайди гзаф алимри хиве кьазва. Гьабурукай яз, Азербайжандин алим Мегьамедгьасан Велилиди вичин 1921-йисуз Бакуда чапдай акъудай «Азербайжан. Географиядин — тӀебии этнографиядин ва экономикадин веревирдер» тӀвар алай ктабда вуч кхьенватӀа, фикир гун: «…Гьезерри ва маса туьрк тайифайри, гьакӀ иранвийри (фарсари) басрух гайи лезгияр Къавкасия дагълар галайнихъ, яни гилан Дагъустан галайнихь фена. Яргъалди чпин чилерал маса миллетри хахавал авунатӀани, лезги тайифайрилай чпин чӀаларни къилихар хуьз алакьна. …Къавкасия дагълара ара датӀана кьиле фейи дявеяр ва маса вакъиаяр, гьакӀни тӀебиатди арадиз гъайи чӀуру гьалар себеб яз, лезгияр чара-чара чӀаларалди рахазвай гзаф тайифайриз пай хьана». Гьа ихьтин фикир вичин «Азербайжандин тарих» тIвар алай ктабда (Баку, 1923-йис) Рашид бег Исмаиловани лагьанва. ЧӀалан алимрикай Е.А. Бокарева кхьизвайвал, «Дагъустандин вири чӀаларихъ умуми тир, абурун къадим тарихдикай хабар гузвай гафарин фонд ава ва ида а чӀалар генетикадин жигьетдай сад тирди субутзава. Маса гафунадди, и карди абурухъ тарихдин вакъиаяр себеб яз са кьадар маса чӀалариз пай хьайи са диде чӀал хьайидакай шагьидвалзава». (Е.Н. Бокарев. Введение в сравнительно-исторические изучение дагестанских языков. Махачкала, 1961, ч. 57). Лезгийрин тарихдиз талукь кьилди кьве ктаб чапдай акъудай тарихдин илимрин доктор, профессор М.М. Ихилова вичин «К вопросу о происхождении народностей лезгинской группы» тӀвар алай ктабда кхьенва: «ЧӀалан лишанрал гьалтайла, Дагъустандин халкьар (чпин группаярни галаз аварвияр, даргивияр, лезгияр, гьакӀни лаквияр) генетикадин жигьетдай сад я, масакӀа лагьайтӀа, абурун чӀалар са асас чӀалакай арадиз атанва. И кар фикирда кьуна лугьуз жеда хьи, и чӀаларал рахазвайбурни са халкьдикай арадиз атанвайбур я». (М.М. Ихилов. К вопросу о происхождении народностей лезгинской группы. «Самур» газет №16, 1992-йисан 1-10-май. ч. 7). Винидихъ тӀварар кьур авторрин ва маса чӀалан пешекаррин ихьтин фикирар асасдиз къачуртӀа ва чи чӀалан алим профессор Р.И. Гьайдарова кхьенвайбур рикӀел хкайтӀа, гзаф метлебар ашкара жеда: «Лезги чӀалан са кьадар гафар неинки маса лезги чӀалара, амма гьакӀ Дагъустандин маса чӀаларани (авар, дарги, лак ва мсб.) дуьшуьш жеда. Ихьтин гафарик, месела, агъадихъ галайбур акатда: «мез», «ниси», «къад», «жув», «сам», «цӀай», «руьхъ», «цав» ва масабур. Ибур лезги чӀалан лексикадин лап куьгьне къатариз талукь гафар я. Дагъустандин чӀаларин умуми лексикадиз талукь гафар лезги чӀала виликди гзаф авай, амма гьам лезги, гьам маса чӀалара фонетикадин рекьяй еке дегишвилер кьиле фин себеб яз, алай вахтунда ахьтин гафар чеб чпивай бегьем чара хьана, кьилди-кьилдин гафариз элкъвенва. Анжах гекъигунинни тарихдин рекьелди чавай а гафарин дувулар сад тирди тайинариз жезва. Месела, лезги чӀалан «сад», «сас», «яд», «варз» гафариз авар, андий, цез, лак, дарги, табасаран ва арчи чӀалара гьа и гафарихъ галаз са дувулрикай хьанвай ихьтин гафар талукь я: авар — цо, ца, оц, моцӀицӀ; андий — се, сал, унсо, борцӀцӀи; цез — сис, сила, ис, буци; дарги — ца, цула, унц, бадз; лак — ца, -, ниц, барз; табасаран — са (р, б), силиб, йиц, ваз; арчи — ос//са, сот, анс, бац. Лезги чӀалан са кьадар гафарин дувулар, инал мисал гъайи саягъ, неинки Дагъустандин чӀаларин лексикайра, гьакӀ михьиз Къавкасдин дагълу чӀаларин гафарикни дуьшуьш жезва. Амма и жигьетдай чи чӀалан лексика ахтармишнавач. Чавай ахьтин гафарикай са шумуд къалуриз жеда: цӀай, яр, туьрез». (Р.И. Гьайдаров, Гь.И. Мегьамедов, Н.Б. Эседуллаева. Лезги чIал. Магьачкъала, 1994, ч. 21-22). Чи тIвар Гьа ихьтин делилар «лезги» дагъустанвийриз ганвай умуми тӀвар я (Наталья Капиевадин «Песни народов Дагестана» макъалада. Гьа тIвар алаз 1970-йисуз Ленинградда чапдай акъатай ктабдин 20-ч.), «Лезгистан» вири Дагъустандиз (агьалийризни чилериз) талукь умуми тӀвар тир, кьилди са халкьдиз талукьди тIвар тир, кьилди са халкьдиз талукьди тушир» (Р.М.Магомедов. Дагестан. Исторические этюды. Махачкала, 1975, ч. 25), лезгийри чпиз «лезгияр» ваъ, «куьрелуяр», чпин чӀалаз «куьре чӀал» лугьудай хьтин фикиррин (Гьасан Алкьвадарвидин 1994-йисуз урус чӀалалди Магьачкъалада чапдай акъатай «Асари Дагъустан» ктабдиз профессор В. Гьажиева гайи баяндай, ч.175) авторриз лайихлу жаваб я. Гила гьа ихьтин фикирар тикрарзавай цӀийи авторар пайда хьанва. И ксар гъавурда тун патал винидихъ къалурай делилрилай гъейри мад са кьве гаф лугьун. Сад лагьайди, Семен Броневскийди вичин 1823-йисуз Москвада чап хьайи «Новейшие географические и исторические известия о Кавказе» ктабда кхьенвайвал, гьеле ХӀХ асирдин 20-йисара Акушадин, Женгутендин, Кубачидин, Къаракъайтагъдин, Къазикъумухдин, Табасарандин агьалиярни лезги чӀалалди рахазвай. Кьвед лагьайди, VӀ-ХӀӀӀ асирра Лезган, Лекзистан, гуьгъуьнлай Лезгистан хьиз тарихда гьатай тӀвар умуми тӀвар тушир, лезгияр яшамиш жезвай уьлкведин тӀвар тир. Гьавиляй Х-ХӀ виш йисарин араб чешмейра гьатнавай РагъэкъечӀдай патан Къафкъаздин картайра Лекзистан Дагъустандин са бязи халкьар яшамиш жезвай Серир, Гумик хьтин вилаятар галачиз ганва. Гьатта Ӏ Петран тапшуругъдалди са шумуд йисуз РагъэкъечӀдай патан Къавкасда хьайи, инагар хъсандиз чирай, 1728-йисуз и чилерин карта туькӀуьрна, чапдай акъудай М.Герберани вичин картада Лезгистан ва Дагъустан кьилди, чара уьлквеяр хьиз къалурнава. Пуд лагьайди, Н. Капиева, профессор Р.М. Магомедов, профессор В. Гьажиев хьтин авторрилай чешне къачузвай бязи цӀийи авторри тарихдин чешмеяр дериндай чирайтӀа, абуруз аквада хьи, гуржийрин, эрменийрин, фарсарин ва арабрин чешмейра лезгийрик акатзавачир Кеферпатан Дагъустандин халкьарин тӀварар «дидо», «анди», «дурдзук» хьиз ганва. Тарихдин чешмейрай ва картайрай аквазвайвал, Дагъустандин гзаф тайифаяр лезгийрик акатзавай. Гуьгъуьнлай абурун са паяр лезгийрикай къакъатна. Гьа икӀ, чакай къакъатай халкьарин бязи векилриз виликдай чун са халкь тирди, чахъ сад тир дидед чӀал хьайиди хиве кьаз кӀанзавачтӀа ва я чи бубайри лагьайвал, чеб акъатай муг бегенмиш туштӀа, вуч лугьун? Амма са гаф авайвал лагьана кӀанда хьи, гила бязи халкьарин алимрин арада чеб кьилди ва къадим халкьар тирди субутиз алахъун деб хьанва. Гьикьван ихьтин алахъунар авуртӀани, гьикьван къалпвилерихъ гелкъвейтӀани, тарихдин чешмеяр, археологиядин, этнографиядин, антропологиядин делилар, чи чӀалара авай вишералди уртах гафар абурувай негьиз жедач. Гьа икӀ, тарихдин жуьреба-жуьре вакъиаяр себеб яз, са кьадар халкьар чакай къакъатна. Виликди хьиз, Совет империядин вахтундани чи кьадар тӀимиларун, чун юхдиз акъудун патал гзаф алахъунар авуна. Дагъустанда яшамиш жезвай лезгийрихъ авсиятда тек са мисал гъайитӀа бес я. Гьеле 1888-йисуз аварвийри чпин чӀалан группадин халкьарни галаз Дагъустандин агьалийрин 20 процент, лезгийри текдаказ, яни лезги халкьар галачиз 18, 38 процент тешкилзавай. Даргивиярни къумукьвияр кьадардал гьалтайла лезгийрикай хейлин тӀимил тир. Советрин девирда, 30- йисарин эхиррилай кьил кутуна кьиле тухвай сиясатдин нетижа яз, чи халкь цӀийи мусибатдик акатна. Нажмудин Самурский кьурдалай гуьгъуьниз Дагъустандиз лезгийри ваъ, маса ва винидихъ чпин тӀварар кьур халкьарин векилри регьбервал гуз гатӀунна. И ксар лагьайтӀа, чпин халкьарин кьадар артухарун патал къалпвилерихъ гелкъвена. «Консолидация» хьтин тӀвар гана эсиллагь маса чӀалан группа тир андо-цез группадин халкьар аварвийрихъ, къайтагъвиярни кубачивияр даргивийрихъ галкӀурна. Лезгийриз неинки консолидация хьунин ихтияр ганач, акси яз, вири лезги халкьар абурухъай галудна. Гьа ихьтин чӀуру рекьелди Дагъустанда лезгийрин кьадар 7 процент тӀимиларна. Кьадардал гьалтайла гьамиша виридалайни пара хьайи и халкь сад лагьай чкадилай кьуд лагьай чкадал авудна. Гьа и крар тӀимил тирди хьиз, гила чпин дувул лезги ятӀани, лезгивал хиве кьаз кӀанзавачирбуруз чӀехи са халкьдин тӀварцӀиз кьецӀ гуз кӀанзава. Урусрин алим П.К. Усларан 1896-йисуз Тифлисда басма хьайи «Куьре чӀал» ктабдикай бегьемдиз хабар авачир и ксари гьа алимдин гафар асасдиз къачуна кхьизва хьи, лезгийри чпиз «куьрелуяр», лезги чӀалаз «куьре чӀал» лугьузвайди тир. Гуя абуруз тарихдин чешмейра лезгийрин тӀвар «лег», «лекз», «лазг», «ласги», «лазги», «лезги» хьиз гьатнавайдакай хабар авач. Абурун рикӀел хкиз кӀанзава: Гьеле чи эрадал къведалди къадим чешмейра «лег» хьиз гьатнавай чи тӀвар VӀӀ-ХӀ виш йисариз талукь араб чешмейра «лакз» ва «лазг» хьиз къалурнава. Арабрилай вилик чаз «лекз» лагьай фарсари гуьгъуьнлай и гаф «лезги» хьиз кхьенва ва абурун VӀӀI асирдиз талукь чешмейра лезгийрин уьлкведин тӀвар «Лезгистан» хьиз гьатнава. Гьа инал заз «лезги» этноним арадиз атуникай кхьена чап авур жуван «Лезги» тӀвар алай очеркда гьатнавачир са бязи делилар мисал яз къалуриз кӀанзава. Къизил Ордадин гьужумриз талукьарнавай «Зубдат ат-таварих» ктабда чи тӀвар «лезги» хьиз гьатнава. 1404-йисуз архиепископ Иоанн де Галонифонтибуса вичин «Дуьнья кьатӀунин ктаб»да чакай кхьенай: «Тимурленгаз лезгийрин дагълар рам ийиз кӀан хьана ва ада 100 агъзурдин кьушун кӀватӀна. Амма лезгийри монголар акӀ кукӀварна хьи, Тимурленга вичин кьушун кьулухъ чӀугуна, дяведилай гъил къачун патал эмир гана». ХV виш йисан вакъиайрикай рахазвай «Футугьат-и Амини» ктабда сефевийрин аксина женг чӀугур лезгийрикайни кхьенва. ХVӀӀӀ виш йисан сифте кьилера Къавкасдин гьалар къелемдиз къачур, «ина «лезгияр» лугьур гужлу халкь ава» лагьана султандиз хабар гайи туьркверин алим Алибег Бедреддинзадеди вичин «Къаиме» тӀвар алай малуматда лезгийри Ирандин шагьдин кьушунрин аксина гьикӀ женг чӀугунайтӀа гегьеншдиз кхьенва. Урусрин ХӀХ виш йисаз талукь военный архивдин материалра чи тӀвар «лезгины» («лезгияр») хьиз гьатнава ва чка атунивай кьилди «Къубадин лезгияр», «Самур округдин лезгияр», «Куьредин лезгияр» хьтин терминрикай менфят къачунва. Урусрин са шумуд тарихчиди — ХӀХ асирда П.С. Буткова, 1901-йисуз И.И. Пантюхова, 1955-йисуз Л.И. Лаврова «Лезгины» тӀвар алаз ктабар ва очеркар чапдай акъуднай. Абуру ва маса авторри кхьизвайвал, «лезгийри чпиз лезгияр лугьуда». И тӀвар чал-къадим алпанрал чӀехи Алупа туькӀуьрай Алупан пачагьлугъ чкӀиз гатӀунай V асирдилай, чи «лезг» тайифади маса лезги тайифаярни галкӀурна кьилди цӀийи пачагьлугъ — Лезган туькӀуьрай чӀавалай алайди я. «Куьрелуяр» ва «Куьре чIал» И тӀварар гьикӀ арадиз атанатӀа чир хьун патал кӀвенкӀве «Куьре» гафуникай фагьумна кӀанзава. Сифте яз тарихдин чешмейра и гаф V виш йисан эвелра дуьшуьш жезва. Бязи чешмейри Лезгандин, Муьшкуьрдин, ЦӀахандин, Куьредин гьакимри кефер патай чпиз басрух гузвай тайифайрин вилик пад кьан патал сад тир кьушун туькӀуьрна чапхунчийрин аксина женг чӀугурдакай хабар гузва. V виш йисаз талукь Ирандин чешмейра Куьредин тӀвар «Куьрал магьал» хьиз гьатнава. Къавкасда христианвилин аксина женг чӀугуна инин халкьарив гужуналди зороастризм кьабулиз тун патал ӀӀ Йиздигира шумудни са магьал, гьакӀни Куьре чапхуннай. Амма 450-йисуз лезгийри иранвияр Дербентдай чукурнай. Куьредин тӀвар VӀӀ-Х виш йисариз талукь араб чешмейрани гьатнава. И тӀвар чал Ибн ал-Асиран, Ат-Табаридин, Ал-Истахридин, Ал-Мукъаддасидин ва маса авторрин эсерра дуьшуьш жезва. Араб тарихчийри кхьизвайвал, 642-йисуз халифдиз Сураки ибн-Амр кьиле аваз Дербентдиз кьушун ракъуриз кӀан хьайила Куьредин гьаким Арбила гьезеррин аксина женг чӀугвазвай. Гуьгъуьнлай Куьре Арбил арабрин аксина женгерив эгечӀнай. Х виш йисан араб авторрикай ал-Мукъаддасиди вичин «Китаб ахсан ат-тагасим фи-марифат ал-акалим» кӀватӀалда Ширвандин, Кьвепеледин, Шекидин, Дербентдин тӀебиатдикай кхьидайла Куьрени теснифзава. Х виш йисан чешмейрикай тир «Абумислиман тарих»да гьатнавай лезги топонимрин арада Калагь-Куьрени ава. ХӀӀ-ХV виш йисара Куьредин чилер Хулагийрин империядин, Къизил Орда, Туьркия хьтин гужлу пачагьлугърин женгерин майдандиз элкъвена ва Куьредин тӀвар гьа пачагьлугърин документрани гьатна. ХV виш йисан авторрикай Мегьамед Хиналугъвиди, ХVӀӀ виш йисан тарихчийрикай Эвлия Челебиди Куьредикай малуматар гузва ва инаг лезгийрин чӀехи вилаятрикай тирди къалурзава. ХV-ХVӀ виш йисара Мегьамед Рафиди туькӀуьрай хроникада Куьрел жемиятдикайни малуматар гьатнава. 1703-йисуз де Бруина, 1722-йисуз Д. Кантемира Куьредикай кхьенва. 1710-1717-йисарин хронографда Ширваншагь ӀӀ Ибрагьима 1511-1512-йисара Кьурагь ва Куьре вилаятар чапхунайди къалурнава. ХУӀӀӀ-ХӀХ виш йисара Куьредин тӀвар урус чешмейра генани гзаф гьатна. 1759-йисуз Фатали ханди Куьредин кефер пад (КьепӀиррин хуьрел кьван), гьакӀни Гуьней магьал кьилди идара авун патал Шигьимерданав вугана ва адахъ хандин ихтиярар авайди малумарна. 1788-йисуз Шигьимердана Кьурагь магьални Куьредихъ галкӀурна ва Къафкъазда чӀехи ханулухрикай сад арадиз атана. И ханлухди 1864-йисан эхирралди давамна. 1865-йисуз урус пачагьлугъди ина Куьре округ тешкилна. 1929-йисалди давамай и округдик гилан СтӀал Сулейман, Кьурагь, Агъул, Хив, Мегьарамдхуьр районрин ва Кьиблепатан Табасарандин чилер акатзавай. Тарихдин чешмейра вичин тӀвар икьван гегьеншдиз гьатнавай «Куьре» гаф гьикӀ арадиз атанватӀа чирун патал кӀвенкӀве «Куьр» этнонимдикай фагьумна кӀанзава. Авайвал лугьун хьи, икьван гагьди чи чӀалан алимар ихьтин чирвилерик гелкъвенвач. Гьавиляй абурувай «Куьре» топонимдикай рахадайла чпин фикирар дуьздаказ ачухариз жезвач. Месела, академик Р. Гьайдарова «лезги» гаф хьиз «Куьре»ни орнитологиядихъ алакъалу ийизва ва им чинеругдин къадим лезги тӀварцӀелай арадиз атанвайди я лугьузва. Им эсиллагь дуьз фикир туш. Сад лагьайди, гафарин лап куъгьне къатарик акатзавай топонимар эвелни-эвел халкьдихъ, адан тарихдихъ, виш йисара кьиле фейи вакъиайрихъ галаз алакъалу тирди садазни сир туш. Гьавиляй абур ачухардайла гьасятда къушарин тӀварарал вегьин герекзавач. Гьеле чинеругдин къадим лезги тӀвар гьакъикъатдани «Куьре» тирди вич субутна кӀанзава. Муькуь патахъай, къушран тӀвар хьиз «Куьре» гаф гьи чешмеда гьатнава? Кьвед лагьайди, «Куьр» ва «Куьре гафарин диб сад тирди гьасатда кьатӀуниз жезва ва гьавиляй кӀвенкӀве «Куьр» гафуниз вил вегьена кӀанзава. И гафунин «Куьре» топонимдихъ галаз гьихьтин алакъа аватӀа тарихдин чешмейрай чириз жеда. Къадим авторрикай Страбона ва Плутарха, гьакӀни чи эрадин Ӏ виш йисан автор Плиния кхьизвайвал, Куьр вацӀун къерехра алпан тайифаяр яшамиш жезвай. Абурук чи 31 тайифадикай сад тир куьр тайифани акатзавай. Тарихдай аквазвайвал, Араз вацӀ винелди фена Куьр вацӀук акахьай чӀавуз ина бине кутунвай тайифаярни кьуд патахъ чикӀиз мажбур хьанай. И вакъиаяр VӀӀӀ асирда кхьенвай къадим лезги ктабда — «Алупан улуб»дани гьатнава. Ана кхьенва: «ЧӀехи куьр сихилдин вацӀун сиве мукари шарвалан туькӀуьрна.» Инай вацӀуз куьр тайифадин тӀвар ганвайди малум жезва. Мад са делил: лезги халкьарикай тир къирицӀрин чӀала «кур» гафуни «вацӀ» хьтин мана гузва. «Куьр» ва «кур» гафарин дувул сад я. Кьве вацӀ акахьайла, куьрер лезгрин чилерал куьч хьанай ва ина чпин кьилди магьал — Куьре магьал арадиз гъанай. И фикир бязи алимри винел акъудай, Куьрни Араз акахьдалди Алупандин кьиблепатан сергьятар гьинлай тайин жезвайтӀа къалурзавай делилрини субутзава. (Дорн Б. Каспий (о походах древних русских в Табаристан) СПб., 1875, ч. 718). Куьр сихилдин агьалияр гилан Куьредиз ва Къубадиз куьч хьуникай и чилерал алай чкадин тӀварарини шагьидвалзава. Къуба районда вичин кьакьанвал 2457 метр кьван тир «Куьрикан» тӀвар алай дагъ ава. И дагъдикай туькӀуьрнавай са риваятда лугьузва хьи, сувун тӀвар къадим чӀавара Куьр вацӀун къерехдай иниз куьч хьайи сихилдин тӀварцӀикай арадиз атанвайди я. Маса риваятди и сихилдикай тир Куьрик лугьудай къагьримандикай хабар гузва. Хайи хуьр чапхунчийрикай хуьзвай, амма душман уфтан жез акур Куьрика аялар, кьуьзуьбур ва дишегьлияр дагъдин дагьарра чуьнуьхарнай. Чапхунчийри хъиляй хуьр цӀай яна канай. Дагъдин патав а хуьруьн амукьаяр исятдани амазма. Риваятрай ва кьузуьбурун ихтилатрай аквазвайвал, а хуьруьн тӀвар Куьрер тир. Дагъдин тӀвар лагьайтӀа, бязи риваятрай Куьрикан тӀварцӀихъ галаз алакъалу тирди малум жезва. «Куьрикан» оронимдикай рахадайла, Азербайжандин бязи алимри икӀ лугьузва: «Куьрикан» гаф гьакъикъатдани Куьр вацӀун тӀварцӀикай арадиз атанва. Ина «и» гафар галкӀурзавай сес я. «Кан» фарс чӀалалди «чка» лагьай чӀал я. Гьавиляй и оронимди «Куьр вацӀун патавай куьч хьана атайбуру кутур мескен» хьтин мана гузва. Гьа инал лагьана кӀанда хьи, Куьрдин патавай агьалияр гьеле фарсар чи чилерал татанмаз куьч хьайиди я. Кьвед лагьайди, «Куьрикан» цӀийиз кутур мескендин ваъ, куьч хьайибуру ина авай чкадиз — дагъдиз гайи тӀвар я. Пуд лагьайди, ихьтин тӀварар илимди тӀалабзавайвал, кӀвенкӀве чкадин агьалийрин чӀала ахтармишна кӀанзава. Гьа и шартӀарал амал тийизвайвиляй бязи ксари «Куьрикан» оронимдиз лезги чӀалан ваъ, фарс чӀалан куьмекдалди баянар ганва ва им эсиллагь дуьз туш. И ороним «Куьрик» гафуникай ва чи чӀала цӀийи гафар арадиз гъизвай «-ан» суффиксдикай арадиз атанвайди шаксуз я. Муькуь патахъай, гьар гьи жуьреда баян гайитӀани, оронимдин дибда «куьр» гаф авайди са касдини инкар ийизвач. Гила Кьиблепатан Дагъустандай са мисал. Винндихъ чна вичин тӀвар къейд авур, X асирдиз талукь «Абумуслиман тарих»да «Калагь Куьре» ойконим ава. (А.Шихсаидов. Абумуслиман тарих. «Самур» журнал, 1992, № 4, ч. 3-8). Им къадим лезги шегьердин тӀвар я. Бязи алимри къадим лезги шегьерринни хуьрерин сиягь туькӀуьрдайла адан тӀвар чи Ахцегь, Кьурагь, ЦӀахур, Гъуьгъвер, Алам, Йаргу, Гияр, Ихирар, Чирагъ, Филер хьтин шегьерринни хуьрерин тӀварарилай вилик кхьенва. Им дуьшуьшдин кар туш. Археологиядин амукьаяр асасдиз къачуртӀа, Калагь Куьре гьеле чи эрадал къведалди арадиз атанай ва машгьур алимар А.Шихсаидова ва П.Дебирова кхьизвайвал, X асирдал къведалди и шегьердин Ирандихъ ва Юкьван Азиядин уьлквейрихъ галаз алишверишдинни медениятдин алакъаяр авай. Чка атанвайвиляй и ойконимдикай са кьве гаф лугьун. Чи фикирдалди, ойконимдин сад лагьай компонент «Калагь» ваъ, «Кьилагь» я. Араб чӀалалди и гаф авайвал кхьиз хьанвач ва гьавиляй «Калагь» хьиз къалурнава. Чна лезги хуьрерай кӀватӀай къадим гафарин арада «кьилагь»ни ава. «Кьилагь» «сифте», «эвелимжи» лагьай чӀал я. Ада «кьил кутун» («кьил» гаф авайвиляй) хьтин манани гузва. Халкьдин меце ихьтин гафар ава: кьилагь (кьилегь) кар, кьилегь кӀвал, кьилегь хуьр, кьилегьбур (кьил кутурбур) ва икӀ мад. Гьа ихьтин фикирар асасдиз къачуртӀа, Кьилагь Куьре ойконимди, «сифте Куьре», «сифте кутур Куьре» хьтин манаяр гузвайди ашкара жеда. Кьилагь («Кьилегь» хьизни кхьизва) тӀвар алай хуьр КцӀар райондани ава. Гьайиф къведай кар ам я хьи, гуьгъуьнай тарихдин чешмейра Кьилагь Куьре ойконим Къара Куьре хьиз къалурнава ва исятдани гьакӀ кхьизва. Кьиблепатан Дагъустандин Курхуьруьн ва Азербайжандин КцӀар райондин КӀурхуьруьн тӀварарни гьа икӀ дегиш хьанва. Амма абурун тӀварар Куьрхуьр хьунухь герек я. Вучиз ятӀани Кьулан вацӀун а пата «куьр»дикай «кур», и пата «кӀур» хьанва. Бязи алимри ойконимдик квай «кур» компонентди туьрк чӀалалди «буьркьуь» хьтин мана гузвайди малумарзава. Им гьакъикъатдив кьадай кар туш. Гьи лезгиди вичин хуьруьз «буьркьуь хуьр» лугьуди? Къуба пата азербайжан чӀалалди хуьруьн тӀвар «Укур» хьиз кхьизва. А чӀалалди и гафунихъ са манани авач, регьятдиз лугьун патал икӀ авунва. Гьа инал къейд ийин хьи, чи са бязи чӀалан алимрини Къуба патан лезги хуьрерин тӀварар акатайвал кхьизва. Месела, профессор Р. Гьайдарова 1996-йисуз Магьачкъалада чапдай акъудай «Лезги ономастикадиз гьахьун» (урус чӀалалди) ктабда лезгидалди къалурнавай ойконимрикай Агъа Лакар, ГадацӀийихуьр, ТӀигьирар, ЦӀийихуър, КӀуруба, Кьилегь, Зизик, Сусай, Сумагъал, Яргун, ТӀигьиржал, Кьухуьр («кьве» + «хуьр» гафарикай) хьтин тӀварар Ашага Лагар, Гадазейхур, Дустаир, Зейхур, Укуруба, КӀелегь, Цицик, Цуцай, Сумагъли, Ярвун, ТӀагьиржал, Кьуьгъуьр хьиз кхьенва. Эгер вич ономастикадиз талукьарнавай ктабдин автор яз чи чӀалан алимди ихьтин гьалатӀриз рехь гузватӀа, килиг гила виш йисара, агъзур йисара маса чӀаларалди чи хуъреринни шегьеррин тӀварар гьикьван чӀуруз кхьенватӀа. Азербайжанда санлай гьикьван лезги хуьрер аватӀа бегьемдиз чир тавуна, алимди ина чи 119 хуьр авайди къалурнава. Ам Азербайжандин Исмаиллы, Огъуз, Агъсу, Шамахи, Шеки, Шемкир, Агьдаш ва маса районрани лезги хуьрер авайдакай хабарсуз я. Гьавиляй адан сиягьдик Азербайжандин цӀудралди лезги хуьрерин тӀварар акатнавач. Гьатта алимди къалурнавай ойконимрин арада КцӀар райондин КӀур, Гьилуба, Кичан, ГуьндуьзкIеле, ЧӀехи Муругъ, ПӀитӀишхуьр, Вини Лакар, Лангу, Самур, Цийи ТӀигьиржал, Тагъаруба, ЭчӀехуьруба, Салагьуба, Уьнуьгъуба, ЦӀуру Худатуба, Хуьлуьхъуба, Къаратуба, Уьзденуба, Келентеруба, Нежефхуьруба, ЦӀалагур ва маса хуьрерин тӀварарни авач. Автордиз КцӀара ва Къубада хьиз Исмаиллы ва Кьвепеле районрани Къалажугъ, Лацар, Куьснет тӀварар алай хуьрер авайди, советрин девирда шумудни са лезги хуьрерин тӀварар дегишарнавайди чизвач жеди. Эгер ихьтин фагьумар авунайтӀа, ойконимар бегьемдиз ахтармишнайтӀа, алимди Дагъустандив гекъигайла Азербайжанда лезги хуьрер генани пара авайди кьатӀундай. Ойконимрикай рахадайла алимди мад са татугайвилиз рехъ ганва: сад лагьай компонент «цӀийи» гафуникай ибарат тир тӀварар ава лугьузва, амма «цӀуру» компонентдикай гаф кудзавач. Тарихдин делилри тестикьарзавайвал, чпин тӀварар «цӀуру» гафуникай туькӀвенвай хуьрер чахъ ӀХ-Х виш йисарани авай. КцӀар райондин Четкуьн хуьруьн патав археологриз чкадин агьалийрин меце «ЦӀурухев» хьиз амай къадим хуьруьн амукьаяр жагъанва. Абуру и хуьр ӀХ-ХӀӀ асирра хьайиди тестикьарзава. (Дж. Халилов, К.О. Кошкарлы, Р.Б. Аразова. Археологические памятники Северо-Восточного Азербайджана. Баку, 1991. ч. 85). Алай вахтунда чахъ ЦӀуру Худат («ЦӀурухта» хьизни лугьуда), ЦӀуру Худат къазмаяр тӀварар алай хуьрер ава. Гьа икӀ, чахъ чпин сад лагьай компонентар «цӀуру», «цӀийи», «агъа», «вини», «кьулан», «чӀехи», «гъвечӀи» гафарикай ибарат тир тӀварар авай хьиз, «кьилегь» компонентдикай арадиз атанвай ойконимарни ава. ИкӀ тирди хуърерин тӀварарини субутзава: Кьилегь хуьр, Кьилегьуба, Кьилегь Дебур, Кьилегь муьгъ. КцӀарин ва Муьшкуьрдин чилерал хьайи эхиримжи кьве хуьр ХӀХ асирда чкӀанай. Куьр тайифадин тӀвар гуьгъуьнлай тарихдин чешмейра «куьрер», «куьрал», «куьралар», «куьрел», «куьрелар» хьиз гьатна. Месела, ӀӀ Йиздигиран девирдиз талукь тарихдин чешмейра Куьредин тӀвар «Куьрал» хьиз къалурнава. Са береда лезгийрихъ Куьрал тӀвар алай гьакимни хьанай. ХV-ХVӀ виш йисара Мегьамед Рафиди туькӀуьрай хроникада Куьре жемиятдин тӀвар «Куралал» хьиз ганва. Аварвийри куьревийриз «куралал», даргивийри «курала», лаквийри «курал» лугьузва. Ибурукай садни «-лу» суффиксди арадиз гъанвай «куьрелу» гаф туш. Чи чӀалан алимрикай Мегьамед Гьажиева ва Ражидин Гьайдарова «-лу» суффиксдин куьмекдалди ойконимрикай агьалийрин тӀварар («къубалу», «куьрелу») арадиз къвезва лугьузватӀани, чун и фикирдихъ галаз рази туш. Сад лагьайди, П.К. Услара чи чӀала ойконимрикай агьалийрин тӀварар «гуь» суффиксдин куьмекдалди туькӀуьр хьанвайди къалурнава: Баку -т -гуь, Къуба -т -гуь. Ина «-гуь» «- ви»див кьазвай, ам эвез ийизвай суффикс я. Муькуь патахъай, хъсандиз фикир гайитӀа, Къуба патан лезгийри Къубадин агьалийриз «къубавияр», «къубалияр» лугьуда. Виликди «кьудялар»ни лугьудай. Кьудял вацӀун къерехда яшамиш жезвайвиляй. «Кьудял» чи «кьуд+» «ял» гафарикай арадиз атанвай гидроним я. Куьревийризни гьа «куьревияр» лугьуда, я «куьрелуяр», яни «куьрелияр» лугьудач. 1990-1992- йисара Куьредин хуьрерай чӀалан материал кӀватӀдайла, са касди кьванни заз «къубалу» лагьанач. Гагь «къубад лезги» лугьузвай, гагьни «къубави». Мад са мисал. «Куьре» гафунихъ авсиятда арадиз атанвай лакӀабрани «-лу» суффиксдикай менфят къачунвач. Месела: Куьре Мелик, Куьре Имам, Куьре Къадир, Куьре Мегьамед, Куьре Султан ва икӀ мад. Гьа икӀ, ойконимрихъ гужуналди «-лу» суффикс гилигна виже къведач. Гафар арадиз гъидай формантар тир суффиксрикай акатайвал менфят къачуниз чи чӀалан къайдайрини рехъ гузвач. Тарихдин чешмейра гьатнавай «куьрер», «куьрел», «куьрал», «куьрелар», «куьралар» хьтин гафар халис лезги суффиксрикай арадиз атанвайбур я. Ина «-ер» ва «-ар» са суффиксдин морфар я. Халис лезги суффиксар чпел ударение аватдайла, са шумуд морфдин кӀалубда гьатда, жуьреба-жуьре себебрик дегиш жеда. Гьа и кар фикирда кьуртӀа, гьам куьревийри, гьамни маса лезгийри Куьредин агьалийриз профессор В. Гьажиева кхьизвайвал, «куьрелуяр» ваъ, «куьрер», «куьревияр», «куьрелар» хьтин тӀварар гайиди ашкара жеда. Са береда «куьрелар» гафуникай генани гегьеншдиз менфят къачудай. Чахъ ихьтин тӀвар алай хуьрерни хьанай. КцӀар вацӀун къерехда, Къубадин Хужбала хуьруьз мукьва тама археологри винел акъуднавай Куьрел хуьруьн амукьаяр исятдани ама. Хуьруьн бине кутур чкадиз «Куьрел пел» лугьузва. Инай жагъай къадим затӀар ахтармишай археологри Куьрел хуьр V-VӀӀӀ виш йисара хьайиди малумарнава. Алай вахтунда чи хуьрера «Куьре» гафунихъ галаз алакъалу тухумар ва магьлеяр ава. Кьиблепатан Дагъустандин СтӀал Сулейман районда «Куьрелар» лугьудай чӀехи тухум ава. Азербайжандин КцӀар райондин ЦӀуру Худат къазмайрин хуьре Куьре магьле ава ва абуруз «куьрелар» лугьуда. ГадацӀийихуьруьн Куьре магьледин жемятрални «куьрелар» хьтин тӀвар ала. Ина «куьрер» лугьудай тухумни ава. Ихьтин мисалар мадни гъиз жеда. И делилри мад гъилера субутзава хьи, «куьрелу» куьревийриз ганвай къундарма тӀвар я. Куьревийри садрани чпиз «куьрелу» лагьайди туш. Гьавиляй урусрин тарихчи Евгений Козубскийди 1895-йисуз кхьенай: «Куьревийри чпиз лезги (теквилин кьадарда), лезгияр (гзафвилин кьадарда) лугьуда.» (Почетная книга Дагестанской области, ч. 55). Ихьтин гафар А.Н. Генкодини кхьенва: «Вири куьревийри чпиз лугьузвай умуми тӀвар ава. И тӀвар чаз хъсандиз таниш я: лезги (теквилин кьадарда), лезгияр (гзафвилин кьадарда)». (А.Н. Генко. Материалы по лезгинской диалектологии. Кубинское наречие. Известия АН СССР, 1929). Гила «куьре чӀал» терминдикай лугьун. Гьеле П.К. Усларал ва маса алимрал къведалди сифте яз и терминдикай менфят къачурди лезги автор я. Усларан куьмекчи хьайи мамрачви Къазанфар бег Зульфикъарова 1871-йисуз Темирхан-Шурада басма авур вичин ктабдиз «Куьре чӀалан илифар ва эвелимжи жуз» тӀвар ганай. Гуьгъуьнлай маса лезги алимди — Абужафер Мамедова 1911-йисуз Тифлисда «Куьре чӀалан элифарни, ахпа гвяниз кӀелдай жуз» тӀвар алай ктаб чапдай акъуднай. Гьеле Усларан «Куьре чӀал» (1896) ктаб басма жедалди урусрин алимрикай Л.П. Загурскийдин (1873), Р.М. Завадскийдин (1895), немсерин алимрикай А. Шифнеран (1892), Р. Эркертан (1895) ва масадбурун куьре чӀалакай кьилди макъалаяр ва очеркар чапдай акъатнай. Винидихъ чпин тӀварар кьур алимри а девирда лезги чӀалаз «куьре чӀал» лугьунин себеб вуч тир? Сад лагьайди, а чӀавуз Куьре округ вири Урусатдиз ва къецепатан уьлквейриз сейли хьанвай. Урусри Къавкасдин дяведик кьил кутурла гзаф вакъиаяр Куьредихъ галаз алакъалу хьайиди, муьридизм ина арадиз атайди, урус чапхунчийрин аксина ина къати женгер кьиле фейиди рикӀел хкун бес я. Кьвед лагьайди, Куьредик чӀехи чилер, Лезгистандин чилерин кьудакай са пай акатзавай. Профессор А.Агъаева кхьенвайвал, «Куьре лезги халкьдин пуд этнографический группадикай сад ва я Лезгистандин пуд географический региондикай сад тир.» Гьавиляй «куьре чӀал» термин территориядихъ галаз алакъалу яз арадиз атун ва исятдани чи чӀала «къуба чӀал», «куьре чӀал», «ахцегь чӀал» хьтин терминар хьун дуьшуьшдин кар туш. Гьеле Усларал къведалди, 1636-1638-йисара Къафкъазда хьайи немсерин посолстводин секретар Адам Олеариди (Эль-шлегера) малумат гайивал, а чӀавуз чпиз «куьр», «куьрелар» лугьузвай Шабрандин агьалиярни куьре чӀалалди рахазвай. (Adam Olearius, Voyaqes tres-curieux et tresrenommez, fait en Moscovie Tartarie et Per re, t.II, Amsterdam, МДСС XXVII. ч. 1050). Аквазвайвал, ХVӀӀ асирдин юкьваралди Шабрандин агьалийри гьеле чпин чӀал квадарнавачир ва абур куьре (лезги) чӀалалди рахазвай. П.К. Услараз Куьре округда хьиз, Самур округда ва Къуба уезддани лезгияр яшамиш жезвайди хъсандиз чизвай. Амма гьайиф къведай кар ам я хьи, чӀехи алимди чи чӀал ахтармишдайла бязи татугайвилериз рехъ ганва, месела, Къуба патан лезгияр рахазвай чӀал куьре чӀалан нугъатдик акатзавайди къалурнава ва лезгийрихъ анжах кьве: куьре ва ахцегь нугъатар авайди лагьанва. Им эсиллагь дуьз фикир туш. Лезги чӀала асул гьисабдадди кьилин пуд нугъат (наречие) ава: куьре, къуба ва ахцегь. Амма и нугъатралди рахазвай са касдини чпин чӀал «куьре чӀал», «къуба чӀал» ва я «ахцегь чӀал» тирди лугьузвач, «лезги чӀал» я лугьузва. Гьа и гафарихъ галаз санал чи чӀалан зурба алим Мегьамед Гьажиеван гафарни рикӀел хвена кӀанзава: «Виликди лезги чӀал литературада Куьре округдин тӀварцӀелай къачунвай «куьре чӀал» хьиз къалурзавай» (М.М. Гаджиев (Из лингвистического наследия). Составитель: А.Г. Гюльмагомедов. Махачкала, 1997. ч. 183.) «Куьре чӀал» термин асасдиз къачуна Куьредин лезгияр виликан Самур округдин ва Къуба патан лезгийривай къакъудиз, чи къадим ва чӀехи чӀал гуьтӀуь сергьятра тваз кӀан хьайи ксари чпин ният кьилиз акъат тавурла, маса лезги чӀаларал вегьена. Агъул ва рутул чӀалар лезги чӀалан группадик акатзавачирди субутиз алахъна ва эхирни абуру илимдин делилрин хура акъвазиз тахьана кьулухъ чӀугуна. Гила абурукай садбуру табасаран чӀалал вегьенва. Табасаран чал вучиз къакъудзава? И суалдиз жаваб гун патал кӀвенкӀве лезги чӀалан группадик гьихьтин чӀалар акатзаватӀа рикӀел хкин: лезги, табасаран, агъул, рутул, цӀахур, къирицӀ, будугъ, арчи, удин, хиналугъ. Алимри вучиз ятӀани 10 чӀал къалурнава. Амма и группадик мад кьве чӀал — жек ва гьапут чӀалар акатун герек я. Къуба патан лезгийриз ибур лезги чӀалар тирди хъсандиз чизва. Им са бязи урус ва азербайжанви алимрини тестикьарзава. Азербайжандин алим Мегьамедгьасан Велилиди вичин винидихъ чна тӀвар кьур ктабда Азербайжанда яшамиш жезвай, лезги чӀалан группадик акатзавай маса лезги халкьарикай малумат гайидалай гуьгъуъниз кхьенва: «Амай лезги халкьар — удинар, гьапутар, къирицӀар, будугъар, жекар ва хиналугъвияр кьадардал гьалтайла лап тӀимил я.» (Гьа чешме, ч.24). Ада гьатта 1917- йисан статистика асасдиз къачуна санлай абурун кьадар 16 агъзур кас тирди къалурнава. Алимди кхьизвайвал, виликди гьапутвийри Къуба уезддин агьалийрин генани чӀехи пай тешкилзавай. Амма инай абурун са паяр Азербайжандин маса районриз куьч хьана. Гила лезги чӀаларин жергедиз вил вегьен. Лезги чӀалалай алатайла, кьвед лагьай чка табасаран чӀала кьазва. Алай вахтунда чпин кьадар 100 агъзурдалай виниз тир табасаранвийрин чӀал машгьур алимрикай М. Гьажиева, М. Ихилова, А. Гуьлмегьамедова кхьизвайвал, агъул ва рутул чӀаларни галаз лезги чӀалаз лап мукьва чӀаларикай я. Гьа инал суалдиз куьрелди жаваб гуз жеда: табасаранвияр лезгийриз лап мукьва тирвиляй, кьадардал гьалтайла генани чӀехи лезги халкьарикай я лугьуз чавай къакъудиз кӀанзава. Амма и ниятди кьил кьун мумкин туш, вучиз лагьайтӀа як кӀарабдивай къакъудиз кӀанзавай ксариз Табасарандин, табасаранвийрин ва абурун чӀалан гьакъиндай дерин чирвилер авач. Табасарандин тӀвар тарихдин чешмейра кьилди V виш йисалай гьатнаватӀани, табасаранвийри лезги чӀал геждалди хвенай. Табасаран нугъат лезги чӀалавай къакъатунин ва кьилди чӀал арадиз атунин процесс агъул, рутул ва цӀахур чӀалара хьиз, лап явашдиз кьиле фенай. Месела, агъулрин тӀвар этнический группа хьиз тарихдин чешмейра ХVӀӀӀ виш йисан сифте кьилера гьатнава. Гуьгъуьнай арадиз атай агъул жемиятдин тарихни ХVӀӀӀ-ХӀХ виш йисарихъ галаз алакъалу я. Им акӀ лагьай чӀал я хьи, гьеле ХVӀӀӀ виш йисал къведалди агъулрин нугъат лезги чӀалавай къакъатнавачир ва абурухъ кьилди чӀал авачир. 1253-йисуз Франциядин корол ӀХ Людовика монголрин Мангьу хандин кьилив ракъурай Вилгьелм Рубрука лезгияр, агъулар, рутулар ва цӀахурар са халкь тирди къалурнай ва кхьенай: «ЦӀахур лезгийрин уьлкведин кьилин шегьер я.» (А.Н. Генко. Арабский язык и кавказоведение//Труды второй сессии арабистов. М.-Л. 1941. ч.16) Къазвиниди хьиз, Бакувидини Шиназдин агьалийринни (рутулрин) ЦӀахурдин агьалийрин (цӀахуррин) арада этнический фаркь ава лугьузвач ва абур вири лезгияр тирди малумарзава. Абурун чӀаларни кьилди чӀалар хьиз и малуматрилай кьве виш йисалайни виниз вахтар алатайла арадиз атана. М. Ихилова кхьизвайвал, «ХV виш йисал къведалди цӀахурарни рутулар гьеле лезги этнический гьаларикай чара хьанвачир ва лезгийрихъ галаз санал, са халкь хьиз амай.» Чи фикирдалди, табасаран нугъат лезги чӀалавай генани геж къакъатна, вучиз лагьайтӀа икьван гагьди неинки ХV асирда, гьатта ХVӀ-ХVӀӀӀ виш йисарани табасаран чӀалалди кхьенвай затӀни жагъанвач. Муькуь патахъай, Семен Броневскийди кӀватӀнавай документрин бинедаллаз чапнавай «Кавказцы. 1750-1820″ ктабда (ИПК ПО. «Адыгея», 1991) кхьенвайвал, ХVӀӀӀ асирда Табасарандин агьалияр кьиляй-кьилиз лезги чӀалалди рахазвай. Гьавиляй гзаф йисара Кьиблепатан Табасарандин наибвиле кӀвалахай, ХӀХ виш йисан тӀвар-ван авай лезги алим Алкьвадар Гьасана вичин «Асари Дагъустан» ктабда кхьенай хьи, табасаран чӀалалай гъейри амай вири лезги чӀаларалди везинлу шиирарни иер манияр теснифнава. КӀвенкӀве «Табасаран» топонимдихъ авсиятда са бязи фикирар лугьун. Дагъустандин алимрикай В.Гьажиева и этноним гьикӀ арадиз атанватӀа тайинариз хьанвач лугьузва. М.Р. Гьасанова гъиле са делилни авачиз, гьакӀ гимандалди Къавкасдин Албаниядин 26 халкьдикай сад табасаранвияр я лугьузва. (Гасанов М.Р. Из истории Табасарана XVIII — нач. XIX вв. Махачкала, 1978. ч. 8.). Къадим чешмейра, гьабурукай яз, Гекатей Милетскидин, Геродотан, Дионисиян, Стефан Византийскийдин, Помпоний Мелан ва масадбурун малуматра Албанияда яшамиш хьайи къадалай гзаф тайифайрин тӀварар гьатнава. Амма абурун арада табасаранвийрин тӀвар авач. Къадим лезги ктабда — Алупан улубдани 31 лезги тайифадин арада кьилди «табасаран» тӀвар алай тайифа авайди къалурнавач. Сифте яз анжах V виш йисуз кхьенвай Ф.Бузандан «Арминидин тарих» ктабда табасаранвийрин тӀвар «таваспор» хьиз гьатнава. Гуьгъуьнлай Табасарандин тӀвар араб тарихчийрин ктабра дуьшуьш жезва. Ал-Истагьриди Лезгандинни Дербентдин арада Табасаран вилаят авайди къалурзава. (Ал-Истахри. Книга путей и государств. Пер. Н.А. Караулова. СМОМПК. Тифлис. 1901. Вып. 29. ч. 17.) Араб тарихчийрал къведалди Фавстос Бузандан, Егишедин, Моисей КьакьанкъатвацӀвидин ктабра вилаятдин тӀвар «Таваспор» хьиз кхьенва. ХӀӀ асирдин автор Йакъут ал-Гьамавиди араб авторрин Х виш йисаз талукь малуматар асасдиз къачуна Лезгандинни Дербентдин арада Табасараншагь тӀвар алай уьлкве авайди къалурнава. Ада Табасараншагьдин агьалиярни Лезганшагьдин агьалияр хьиз гужлу ва кьадардал гьалтайла пара тирди къейд авунва. Амма Лезгандин агьалияр Табасарандин агьалийрилай генани пара тирди ва абурухъ генани чӀехи чилер авайди къалурнава. (Иакут, I. ч. 438 (араб. текст). Русск. пер.: СМОМПК, вып. 29.) Тарихдин чешмейрай аквазвайвал, лезги пачагьлугъриз Лезган-шагь, Ларан-шагь, Филан-шагь, Табасаран-шагь хьтин тӀварар гайиди Ирандин шагь Хосров Ӏ Ануширван (531-579 йй.) я. Бязи чешмейра VӀ виш йисан эхирра Рубас вацӀун кьере, Лезгандинни Дербентдин арада Таваспоран тӀвар алай пачагьлугъ арадиз атайди къалурнава. ХӀV виш йисан эхирра Табасаран феодал гьакимди — майсумди идара ийизвай уьлкве тир. ХVӀӀӀ виш йисан юкьвара Табасарандин чилерин са пай Дербент ханлухдик, муькуь пай Къазикъумух ханлухдик акатна. Аквазвайвал, тарихдин чешмейра «Табасаран» этноним гьикӀ арадиз атанатӀа ачухариз жедай са малуматни авач. Амма бязи чешмейрай Кьиблепатан Дагъустанда лезгийрин Кас тайифадин къвалав «тӀапӀас» тӀвар алай мад са лезги тайифа яшамиш хьайиди малум жезва. ТӀапӀасар гьеле чи эрадал къведалди яшамиш хьайи 38 лезги тайифадик акатзавай. А тайифаяр ибур тир: лезг, мугъ, гарг, уди, куьр, шарв, чаки, арцӀ, мушк, липи, ил, сул, зихи, барз, кас, тӀапӀас, ких, мух, дах, рак, шек, алакӀ, хеб, цӀегь, чӀегь, цав, сек, гилиб, лег, гел, китеш, хеч, гат, мел, хен, чул, гьер, чур. Гуьгъуьнлай ибурукай бязи гъвечӀи тайифайри галкӀана генани чӀехи тайифаяр арадиз гъана. Бязи тайифайрин тӀварар дегиш хьана. Бязибур тарихдин вакъиаяр кьиле фидайла активвал къалур тавуна, кисна. Ахьтин тайифаярни хьана хьи, шумудни са виш йисар алатайдалай гуьгъуьниз цӀийи кьилелай тарихдин майдандиз экъечӀна. Месела, тӀапӀасар хьиз. ИкӀ тирди тарихдин чешмейрилай гъейри чи чӀалани субутзава. Чи чӀала чи тарих авайвал хвенва. Алай вахтунда тек са КцӀар райондин Гьил, Гьилуба, Лацар, Эвежугъ, Мучугъ, Пирал, ТӀигьир, ГьасанкӀеле, Агъа Лакар, ЧӀакӀар, Кьилагь, Ясаб, Кириг, Суважал, Кузун ва Къуба райондин Дигагь, Хъимил, Куьснет, Куркун, Хиналугъ, КӀеле Худат хуьрера лег, гел, лекь, лезг, гарг, мушк, мик, хеч, сек, чӀекь, кел, кас, шек, китеш, кирк, гав, куьр, ран, хеб, гили, цӀегь, шарв, тӀапӀас хьтин къадалай виниз лезги тайифайрин тӀварар хвенвай тухумар ава. Кьиблепатан Дагъустандин ва Азербайжандин маса лезги хуьрерай чи амай тайифайрин тӀварарни жагъуриз жеда. Са гафуналди, бязи ксар гьикьван чи тарихдиз кьецӀ гуз алахъайтӀани, чун алпанар тирди субутзавай Къафкъаздин Албаниядин къадим тайифайрин тӀварар къедалди чи чӀала амазма. ТӀапӀас тайифадикай рахадайла лагьана кӀанда хьи, адан тӀвар алай тухумар Къуба патан лезги хуьрера исятдани дуьшуьш жезва. Месела, Манкъулидхуьре «тӀапӀасар», Хъимила «тӀапӀас», Куьснета «тӀапӀасан» тӀварар алай тухумар ава. Гьа и делилрини «Табасаран» топоним тайифадин тӀвар тир «тӀапӀас»дикай арадиз атанвай «ТӀапӀасан» гафунихъ галаз алакъалу тирди субутзава. Лезги чӀалан цӀийи гаф арадиз гъизвай «-ан» формантдин куьмекдалди туькӀуьр хьанвай и гафуни тӀапӀас тайифадиз махсус чка, чил къалурзава. Гьа икӀ, лезгийри гзафвилин кьадарда ишлемишнавай «тӀапӀасарин» гаф тарихдин чешмейра «Табасаран» хьиз гьатна. Аквазвайвал, «тӀапӀасар», «таваспорар», «табасаранар» гафара са акьван фонетикадин дегишвилерни кьиле фенвач ва абурун диб сад я. Амма актив тушиз и тайифадин тӀвар V виш йисал къведалди тарихдин чешмейра гьатнач. Тарихда кьегьал ксар хьиз гел тунвай табасаранвийри чпин нугъат лезги чӀалавай къакъатайдалай гуьгъуьниз чӀалан къайгъу чӀугунач. ИкӀ тирди Гьасан Алкьвадарвидин «Асари Дагъустан», гьакӀ урус чӀалалди чап хьанвай П.К. Усларан «Табасаран чӀал» (Тбилиси, 1979), Л.И. Жиркован «Табасаран чӀал: Грамматика ва текстер» (М. -Л. 1948), Б.Г.-К Ханмагомедован «Табасаран чӀалан синтаксисдиз талукь очеркар» (Магьачкъала, 1970) тӀварар алай ктабар ва табасаран чӀалаз талукьарнавай маса чешмеяр кӀелдайла генани хъсандиз кьатуниз жеда. Гьасан Алкьвадарвиди лезги чӀаларикай икӀ кхьенва: «Лезгийри чпин чӀалар вилик тухузва, а чӀаларал манияр теснифзава, а чӀалар мецей хьайитӀани чириз алахъзава ва икӀ герек тирвал чпин чӀаларин къайгъу чӀугвазва. Анжах абурукай тек са табасаранвийри чпин чӀалаз (кабкан чӀалаз) къайгъу къалурзавач ва гьисаба кьазвач. Абуру чпин чӀалалди махар ва манияр туькӀуьрзавач, халкьдин чӀехи пай хайи чӀал кваз такьуна, куьре ва туьрк чӀаларалди рахазва. Гьатта абурун дишегьлийрини мехъерик ва тазиятдик чпин чӀалалди шад ва гъамлу манияр лугьудач, чпин гьиссер акатайвал рахазвай туьрк чӀалалди ва куьре чӀалалди ачухарда. Амма ихьтин гьалариз килиг тавуна лугьуз жеда хьи, кабкан чӀални маса лезги чӀалар хьиз, махар ва манияр яратмишун патал кутугай чӀал я. Гьавиляй ихьтин гьалар акур, винидихъ вичин тӀвар кьур генералди (барон П.К. Услара — М.М.) табасаранвияр айибнай.» (Гьасан эфенди Алкъадари. Асари Дагъустан (урус чIалалди) Магьачкъала, 1994.ч.38) Гьам и гафар, гьам винидихъ тӀварар кьур чешмеяр, гьамни «кабкан чӀал» термин табасаран чӀал лезги чӀаларикай туш лугьузвайбуруз вижевай жаваб я. «Кабк» къадим тарихчийрин эсерра гьатнавай Къавкас дагъларин тӀвар я. Абуру Къавкас дагълариз «Кабк дагълар», Къавкасдин халкьариз «Кабкан халкьар» лагьанва. (Н.В. Пигулевская, Сирийские источники VI в. о народах Кавказа. ВДИ, 1. 1939, ч. 110). Сифте яз чи эрадал къведалди VӀ-V виш йисара яшамиш хьайи грекрин алим Эсхила Къавкас дагьларин тӀвар вичин дибда лезгийрин «къав» ва «кас» гафар авай Кавкасос хьиз къелемдиз къачунай. Гуьгъуьнлай тарихчийри и тӀвар «Кавк», «Кабк» хьиз кхьенай. Араб авторрикай ӀХ асирда Ибн ал-Факигь ал-Гьамаданиди, Х асирда ал-Масудиди Кабк дагълара яшамиш жезвай халкьарикай малуматар ганва. «Кабкан чӀал» «къавкасдин чӀал» лагьай гаф я. «-Ан» лезги чӀала цӀийи гаф арадиз гъизвай формант, халис лезги суффикс я. Кьвед лагьай жаваб Семен Броневскийди, Гьасан Алкьадарвиди, табасаранви авторри чпи, месела, Б.Ханмагомедова, М.Къурбанова ва масадбуру кхьизвайвал, табасаранвияр къадим диде чӀалалди — лезги чӀаладди рахун я. Къени абур гьам табасаран чӀалалди, гьамни лезги чӀалалди рахазва. Гьавиляй табасаранви алим Мегьамед Къурбанова кхьенва: «Виш йисарин мукьвавилин алакъайрин нетижа я хьи, кьибле ва вини Табасарандин вири яшлу агьалийриз лезги чӀал чизва.» (М.Курбанов. Поэтическое наследие дореволюционного Табасарана. Махачкала. 1986. ч. 68) Пуд лагьай жаваб чи чӀаларин лугьуз тежедай кьван мукьвавал я. Амма тарих тирвал маса лезги чӀалар хьиз, табасаран чӀалан кьилелни чӀехи мусибатар атана. 1959-йисуз Табасаранда хьайи машгьур этнограф Л. Лаврова вичин «Этнография Кавказа» (Ленинград, 1982) ктабда кхьенай хьи, маса чӀалари къвердавай табасаран чӀал арадай акъудзава. М.М. Ихилова и месэладин гьакъиндай ихьтин малумат ганва: «Дербентдин къвалав гвай Табасарандин агьалийрин са паюни (Ерси, Зиль, Гьемейди, Мугьарты, Дарваг хуьрер ва мсб.) чпин хайи чӀал фадлай дегишарнава. Тарихдинни этнографиядин делилри субутзавайвал, и хуьрерин агьалияр табасаранвияр я. Гзаф топонимрин тӀварар (хуьрер, тӀулар, сурар ва мсб.) табасаран чӀалан гафарикай арадиз атанвайбур я. Алай вахтунда Табасарандин и чилерал яшамиш жезвай агьалияр азербайжанвийрихъ галаз ассимиляция хьанва ва азербайжан чӀалан кьетӀен жуьредин диалектдалди рахазва.» (Ихилов М.М. Народности лезгинской группы. Махачкала, 1967. ч. 26) Алимди къейд ийизвайвал, чпин диде чӀал — лезги чӀал хвеначиртӀа, абур мадни пара ассимиляция хьунухь мумкин тир. Лезги чӀал табасаранвияр паталди къалхан хьана. Исятдани табасаран чӀалан лексикадин чӀехи пай лезги гафари тешкилзава. (Килиг: М.Е. Алексеев, С.Х. Шихалиева. Табасаранский язык. М., 2003. ч. 113). Гзаф лезги гафарикай авайвал менфят къачузва. Месела: чIал, кIвал, кьуд, къайи, кьакьан, хъел, тавхана, буьркьуь, гел, вах, рикI, ван, гаф, кьун, гатфар, цIийи, лалакI, цIару, хизан, ичIи, цIар, гапур, кас, зун, вун, усал, кIан, хвар, хар, тавар, югъ, хьар, афар, масан, накь, къул, кавха, гардан, кьван, бицIи, секин, цIай, чIур ва икӀ мад. Бязи гафар лезги гафарихъ галаз дувул сад яз, дибда са кьве фонемдин дегишвал аваз лугьузва. Месела: цав - зав, цан - цен, цIегь - цIигъ, рагъ - ригъ, варз - ваз, вири - вари, вил - ул, муг - мукь, кIараб - кIураб, сад - саб, тар - гьар, валчагъ - валжагъ, чил - жил, чам - жам, квар - гвар, апай - абай, лиф - луф, гум - кум, ич - вич, яру - уьру, мирг - мирш, гьуьл - гьюл, югъ - йигъ, ишел - ишил, йикь - йикI, циф - диф, чуьнгуьр - чюнгюр, кал - кIал, яц - оц, кIани - ккуни, руш - риш, къулай - гъулай, мичӀи - мучӀу, гъуд - гъурд, кьуьд - кьуӀрд, гад - хьад, чӀем - ччим, регъ - раӀгъ, китӀиз - утӀуз, карч - кӀарч, цӀуцӀул - цӀурцӀул ва икӀ мад. Гьа инал лагьана кӀанда хьи, табасаранвийри ихьтин гафарин чӀехи пай чи бязи лезги нугъатра авайвал лугьузва. Месела: вари, ул, кӀураб, луф, гвар, йигъ, абай, цӀигь, мяъли, ифи, йикӀ, цен, кӀал, кум ва мсб. Исятда табасаранвийри менфят къачузвай гзаф умуми формулаярни лезги чӀала авай хьиз лугьузва. Месела: кӀани яр - ккуни яр, ирид етим - ургур етим, ирид гьуьлер - ургур гьюлер, ирид чилер - ургур жилер, магьидин кӀараб - магьдин кӀураб, вили цавар - укӀу завар, лацу лифер - лизи луфар, бегьерлу йис - бегьерлу йис, ризкьи бул хьурай - ризкь бул ибшричвуз, къветре вилер - къюдра улар, чан дидедин - жан дадайин, я руш - яв риш, жейрандиз ухшар - жейрандиз ухшар, вири дуьнья - вари дюнья, са геренда - саб геренди, цӀийи мани - цӀийи мяъли, масан вах - масан вах, са чан - саб жан, залум дуьнья - залум дюнья ва икӀ мад. Ихьтин делилар садни кьвед туш. Гьи патахъай вил вегьейтӀани, делилри табасаранвияр лезгияр, абурун чӀал лезги чӀал тирди субутзава. Мадни са субут: манияр. Чи манияр - чи чIалар КӀвенкӀве манийрикай лугьун. Гьасан Алкьвадарвиди вичин «Асари Дагъустан» ктабда гайи малуматдай аквазвайвал, гьеле ХӀХ виш йисан эхирдалди табасаранвийрихъ чпин чӀалалди теснифай манияр авачир. Амма эхиримжи йисара бязи ксар гужуналди идан акси субутиз кӀанз алахънава. Гьатта са табасаранви авторди — Мегьамед Къурбанова «Поэтическое наследие дореволюдионного Табасарана» (Магьачкъала, 1986) тӀвар гана ктабни чапдай акъуднава. Ада кхьизва хьи, Кьиблепатан Дагъустанда лезгийри ва табасаранвийри сифте цанар цадайла суварар ийидай. Маса лезги халкьарин тӀварни кьун тавуна, табасаранвияр лап дегь чӀаварилай чпихъ кьилди чӀал авай чара халкь хьиз къелемдиз гуз кӀанзавай авторди лезгийрин «Сифте ргал» сувар табасаран чӀалалди «Эвелцен» хьиз кхьена, кьве манини мисал яз гъанва. Амма гуьгъуьнай вич вичин акси яз кхьизва хьи, и манияр Яран сувар алукьайла лугьудай. И касдиз ихьтин жаваб гуз жеда. Сад лагьайди, лезгийрин сифте ргалдиз талукь манияр цан цунилай кьил кутуна анжах хуьруьн майишатдин крариз талукьарнавайбур я ва чахъ ихьтин цӀудралди манияр ава. А манияр шумудни са агъзур йисар инлай вилик теснифнавайбур я. Амма М.Къурбанова мисал яз гъанвай манийра хуьруьн майишатдин крарикай са гаф кьванни авач. Манийрин гафарни акьван метлебсузбур я хьи, къундарма тирди гьасятда кьатӀуниз жеда. Кьвед лагьайди, авторди вичи кхьизвайвал, «Эвелцен»дик квай «эвел» араб, «цен» лезги гаф я. Арабар чи чилерал атай чӀавар гьинай, чи манияр теснифай дегьзаманаяр гьинай? М.Къурбанован рикӀел мад са делил хкиз кӀанзава. Машгьур табасаранви шаир ва фолклордин пешекар Б.Митарова жегьил табасаранви шаиррин 1941-йисуз Магьачкъалада чапдай акъудай «ЦӀийи кюкйир» («ЦӀийи цуьквер») кӀватӀалда авайвал кхьенай хьи, сур чӀавара табасаранвийрихъ манияр авачир ва абуру лезги манияр лугьудай. Лезги чӀалалди рахазвай табасаранвийри тӀебии я хьи, лезги манияр лугьузвай ва гьатта ХӀХ виш йисан эхирра ва ХХ асирда табасаран чӀалалди арадиз атай манийрани лезги манийрин цӀарари чӀехи тир чка кьазвай. Лезги манийри табасаранвийрин фолклорда гьихьтин чка кьазватӀа М.Къурбанова вичи икӀ кхьизва: «Чна Хив ва Табасаран районрин 27 хуьруьн агьалийривай кӀватӀай 700 манидин 100-далай виниздан текстер лезги текстер я. Лезги чӀалалди манияр вири Кьибле ва Вини Табасарандин хуьрерин, гьакӀ Кефер Табасарандин са бязи хуьрерин агьалийрин арада гегьенщдиз чкӀанва.» (Къурбанов М. Поэтическое наследие дореволюдионного Табасарана. Махачкала, 1986, ч. 86). Гила мисалар гъин: Къаварилай кьаваралди Рекьер хвена кьал хьайи яр. Гудач лугьуз ван хьайила, РикӀин кьиле тӀал хьайи яр. РикӀер, вахар, кьуразава, Зи булахдиз яд атурай. Зу тӀакӀандаз гайи буба, Язна кьена хабар хьурай. Я чиг чубан, я чиг чубан, Чи дагълариз чюнгюр далай. Пака калер гьиниз фида? Чантадавай гъилиз къурбан. Манияр туш, дердияр я, Дердияр я филдавай яр. Вун зи рикIин ихтияр я, Чан таквадай чуьлдавай яр. Я бахтавар лизи луфар, Луф авачир завар жени? Саб геренди захъ яб тагуз, Ихьтин залум тавар жени? Ви маълияр жан кӀани яр, На лагьанай, аманат я. Къариблухдай тахтай къелем, На авурди ягьанат я. Аквазвайвал, ибур лезги манияр я ва табасаранвийрини лезгидалди лугьузва. Анжах «чиг» («жегьил»), «филдавай» («къати тир») хьтин са кьве гаф табасаран гафар я. Халкьди табасаран чӀалалди туькӀуьрнавай манийрани лезги гафарикай ва цӀарарикай гегьеншдиз менфят къачунва: Кьакьан дагъдин гьарсаб гъирах, Гьарсаб гъирах къайи булах. Закай имир хъелна дамах, Шула битмиш му яс утагъ. Кьакьан дагълар кьве жиредин Нур гузавай, я вили яр. Вири дердер, чӀугваз гъамар, Чун кюреддин гъамар гьайиф. Я риш, я Мумнат ханум, Бикяриз ухшар, я бика! Я риш, я Мумнат ханум, Ханумариз ухшар, я ханум! А гуни, гуни, хьун герек, Гунидиз ригъ гун герек! Ригъар, вазар минади, Мархьар, амсар тинади, амин! Санлай и манияр лезги ва табасаран чӀаларин синтез я. Манийрин гзаф табасаран гафарни лезги гафарихь галаз дувул сад тирбур я. Месела: «гьарсаб гъирах» — «гьар са къерех», «чун кюреддин» — «чун кьведан», «ригъар» — «ракъар», «мархьар» — «марфар», «вазар» — «варцар» лагьай чӀал я ва икӀ мад. Гьа икӀ, чӀалан илимдин ва фолклордин делилри субутзавайвал, лезги чӀалан группадик акатзавай вири чӀаларин диде чӀал лезги чӀал я. Чи чӀалар хьиз, халкьарни сад я. Виш йисара чапхунчийривай, шумудни са чӀулав къуватривай лезги чӀалар, лезги халкьар, лезгияр сад садавай къакъудиз хьанач, мадни къакъудиз жедач. Вучиз лагьайтӀа чи пун лап деринра ава. Муьзеффер Меликмамедов Лезги чIалар (илимдин макъалаяр ва очеркар) Баку, 2008
| ||||||||
| ||||||||
1068
0
| |||||||
|
