| Вход | Регистрация |
|
|
| Главная » Статьи » История | ||||||||
| Милли къилихдин ва къанажагъдин гуьзгуь Девирар къвез алатзава. Гьукуматар, арадал къвез, чкIизва. Халкьар гагь са, гагь маса пачагьлугърин лувук-пацук акатзава. Гьавиляй милли къанажагъ дегиш хьун – им тIебии кар я. Гьелбетда, къанажагъ дегиш хьунин гьар жуьре рекьер ава: хийирдин ва зарардин… Анжах миллетдин лап гужлу къатарилай, къуватлу лепейрилай (Л.Н. Гумилева абуруз пассионарияр лугьузва) и дегишвилерин рекьера милли лишанар квахьуникай ва милли къилих терсеба элкъуьникай къутармишиз алакьда. Эгер лезги халкь арадал атайдалай инихъ миллет вилик финин рекьер ахтармишайтIа, аквада хьи, чи халкь вичин милли къанажагъдиз къарши тир културайрин таъсиррик акатна. Уьмуьрдин, яшайишдин ва маса рекьера халкьди эсиллагь вичиз хас тушир бязи къилихар, хесетар, лишанар кьабулна. Гьа са вахтунда жуван махсусвал ва кьетIенвал хци ях хуьзвай гзаф терефар и рекьера гарув вугана; ивида, руьгьда, къанажагъда милливал хуьзвай зерреяр (гендин код) квадарна. Ихьтин нетижайрин къурхулувал ам я хьи, чун чпихъ галаз даим арасда хьайи миддяйри чи руьгьдин эмениятдихъ галаз тухвай женг къéни зайиф жезвач, акси яз, ам къвез-къвез гена къуватда гьатзава. Гъейрибуру чал илитIай адетри, хесетри, къилихри датIана чи милли къанажагъдихъ, кьатIунрихъ галаз женг чIугвазва, ва и женгини чи руьгьдин медениятдин гзаф терефар гьеле вичиз муьтIуьгъарнава. Къе чаз а гъейри хесетар, лишанар жуванбур хьиз (жуванбурулайни!) хуш хьанва (яраб чаз лукIвал гьакьван хуш я жал, лукIвилиз «чан лукIарин хуьр!» – гимн кхьиз?). Къе жуван милли дувулдин са тIвар ван хъхьайла чун вилер экъисна «гье-гье! гьакI жедан-е!» – лугьуз серсер хьана акъваззава. Гьатта девиррин руквадикай къажгъай чIалан са гаф арадал хкун паталдини, бязи макъамра чун еке женг чIугуниз мажбур жезва. Нихъ галаз? Чна чахъ галаз!.. Милливилин зерреяр квадарайбурухъ галаз... Заз жуван ихтилат чи хуьрерин, куьчейрин, вацIарин тIварарикай (яни милли топонимикадикай) давамариз кIанзава. Зи фикирдалди, милли тIварар гуьнгуьна хтун тавунамаз, милли руьгь начагъвиликай къутармишиз жедач, халкьдикай къуватлу, сагъ ва сигъ эл, миллет жедач. Бес дидед чIал играми хьун, багъри тарихдал ва културадал дамах авун тушни миллетдин руьгьдин сагъвилин ва девлетлувилин важиблу шагьидар? Эгер халкьдин садвал, къуват акваз кIан ятIа, адан векилар гьикI рахазватIа килиг. Гьанай вири аквада. Кьве гаф жуванди, вад гаф патанди кутаз рахазвай миллетдихъ гьихьтин садвал, гьихьтин къуват хьурай!? Дидед чIалан месэлаяр гьялзавай мярекатдал са чIаландар алим икI рахазвай: «...Патав снаряд взрыватся хьана... Бедрода акьур зун, шататся хьана, алукьна...». Бес и алимрин гъилевай чIалан язух тушни! Ша, чна лезги вацIаринни дагъларин, хуьреринни ксарин тIварариз фикир гун. Чалай вуч хуьз алакьна, чна вуч квадарна..? И месэлайрикай чи прессада садрани кьведра кхьенач. Амма, гьайиф хьи, вири къайгъуяр, вири фикирар анжах чарарал аламукьна. Абурухъ виле аквадай хьтин нетижаяр хьанач (гьахъ я, жедай са вакъиани хьана: Аламишедиз Эминхуьр (Эминахуьр дуьз туширни?) тIвар гана). Эгер виликдай, идеология себеб яз, ихьтин месэлаяр къарагъардай мумкинвилер авачиртIа, гила, виликан идеология дегиш хьайила, Урусатда (и тIварни чна вучиз ятIани Россия кхьизва) чаз жуван милли тIварар майдандиз хкидай мумкинвал хьанва (гьайиф хьи, ихьтин мумкинвал Азербажанда бажагьат жеда). Урусатдин Гьукуматдин Думади урус чIалан михьивилин патахъай къарар кьабулнава. Са гзаф гьукуматра (Германия, Франция, Исландия, Турция...) чIалан михьивал хуьнин гьакъиндай лап кIеви къанунар кардик кутунва. Яни чIалан месэлаяр гьамиша важиблу месэлайрин жергеда хьайиди я ва женни хъийида. Вучиз лагьайтIа, анжах чIала миллет хуьда. И кар чаз тарихди субутзава: чил квахьай миллетри чилер жагъур хъувуна. ЧIал квахьай миллетар чеб гелсуз квахьна. Хуьрерин тIварарай – кент, вацIарин тIварарай чай, су гафар кьетIидаказ акъудун чарасуз я. Ихьтин серенжемри чи чIалан, чи къанажагъдин кьетIенвал, михьивал, чIалан экология хуьниз куьмекда. Урусри сифте чал илитIна, ахпа чпи инкар хъувур тIварарни чна хуьзва (кешкена, жуван бубайрин тIварар икьван вафалувилелди хуьз хьанайтIа!). Веледриз тIварар гудайлани бубайрин тIварар, къагьриманрин, кьегьалрин тIварар бязи вахтара чаз усал аквазва. Белки, гъейри, айру тIварар ишлемишуналди чаз чи меденавал къалуриз кIанзаватIа? Аллагьди яргъазрай, зун маса миллетрин тIварариз стIу акси кас туш. Гьелбетда, тIвар гьар сада вичи вичел гъизвай абур я. Бязида «Шагь» тIварцIикай «гачал» ийида, бязи гачалди вичин тIвар шагьдин дережадиз акъудда. Бес Большевик, Куйбышев, Джонрид, Мелс (Маркс, Энгельс, Ленин, Сталин), Къенфет, Ашкалат хьтин тIварар чи културадихъ галаз кьазвач эхир. (Мусурманвал илитIдалди хьайи) чи къадим тIварар квелди усал я: Шаргир, Жуваншир, Шарвал, Арас, Арсвалан, Мовсес, БакIур, МихьитIвар, Варз (Вараз), ВичIегь (Вече)..? (Гьелбетда, къе и тIварар чаз чарабур хьиз аквазва). Тухумрин, сихилрин тIварар хуьн гена чарасуз кар я. И тIварари са мус ятIани яд уьлквейриз акъатай жуван багърияр жагъурзава (ихьтин агьвалатрикай «Туьркияда стхайрин кьилив» кьил алаз за жуван рекьерин дафтIарда кхьенай). Бязи хуьрерин къадим тIварар гелсуз квахьзава, и карди чи тарихни квадарзава. Зи фикирдалди, Лезгистандин куьгьне хуьрера куьчейриз тIварар гун дуьз кар туш. Чи яшайиш магьлейрин тIварарихъ галаз алакъалу я (кIвалер куьчейра ваъ, магьлейра эцигнава). Гьа ихьтин къайда хуьнни лазим я. Месэла, Горькийдин куьче ваъ, Къамбар магьле… ЦIийиз кутунвай хуьрерин дуьз цIарцIин куьчейриз, гьелбетда тIварар гуз жеда. Куьч хьанвай, чкIанвай хуьрерин тIварарни магьлейрин ва куьчейрин тIварара хуьз жедай. Месела, Эминахуьре: Хутаргъ-куьче, ЦицIер-куьче... Агъа-СтIалдал: Барбийрин магьле, Кацер магьле, Хъиравар... Бес чи къадим хуьрерин тIварар квадриз гьайиф тушни: Игъирар, Ялцугъар, ЦицIигъар, Хутаргъар, ЦицIер, ХенжелекIеле..? Чи маканрин, ерийрин тIварар – Муьшкуьр, Шарван, Шарракун, Терсепул, Кра (ам Куьредиз элкъвенва) – рикIелламайбур гзаф амани? Гьинава Дасхуьруьнви Мовсес хайи Дасхуьр, Низами хайи Къумхуьр, Гьажи Давудан Деделхуьр? Къе а хуьрер чибур туш лугьузва, ва чазни и кар успат авун четин акъваззава. Чи къуншийрин картайрал чи чилериз махсус къацу ранг ягънава ва абур чпин сергьятрик кутунва. Вучиз? – ви суалдизни ажеб дугъри жаваб гузва: «Аку, им куь карта яни? Инал вуч кхьенва: Магарамкент, Касумкент, Ахтычай, Гюльгеричай, Рычалсу…?». Мад вуна вуч хълагьда? Чна Нерен КIеледикай Нарын-Кала авуна, Дербендин Алупан килисдиз «эрмени килиса» лугьузва. Ахцягьдикай – Ахты, КIелетIдикай – Къаладжух, КIиридикай – Икра хьанва… Гзаф вахтара Яран сувариз «Новруз байрам», сив хуьнин сувариз «Ураза байрам» лугьун адет хьанва... Ихьтин крари чи културадиз кьецI гузва, милли руьгь ажузарзава, лезгивилин дамах агъуз вегьезва. Дуьньядиз «Лезгинка» кьуьл багъишай чахъ кьуьлердай устадар тахьун, саки кьве вишехъ агакьна халкьдин маниярни макьамар гайи лезги халкь къе мани вилик финин жигьетдай дагъустандин бязи халкьарилай кьулухъ галамукьун милли културада са гьихьтин ятIани татугайвилер авайдан шагьидар тушни? Кьасумхуьруьн далдамчияр уьлкведа машгьур авур, районда културадин пайдах кьакьан дережадиз хкажай Ифрат Кьасумов хьтин, хуьре културадин дворец эцигай, спортдиз гьяркьуь рехъ ачухай, лезги театр тешкилай, багълар, паркар, шегьре рекьер кутуна Кьулан-СтIалдикай шегьер авур Альдеров Сиражидин хьтин рухваяр, гьайиф хьи, къе кьит я… «Эгер миллетдихъ милли къаст (идея) авачтIа, ам кьенвай миллет я», – лагьанай са арифди. Эхь, вишра гьахъ я ариф. Виридалай кьакьан тир чи милли къаст кьве пай хьанвай лезги халкь агудун я. И къаст кьилиз акъудун паталди чна тарихдин кьакьан гурарин гзаф кIарар муьтIуьгъарна кIанзава. Гьахьтин таъсирлу кIарарикай яз чна милли къанажагъ кIвачел ахкьалдарун лазим я: гьар са легьзедилай-легьзедалди, йикъалай-йикъалди… ГьакIан кьуру, буш лозунгар лугьуни, алазни-алачиз хуруз гъуд ягъуни, жуван гъвечIи агалкьунрал чIехи шадвал ийиз суст хьуни чаз хийир ваъ, анжах зарар гуда. Гила, «Лезги газет» кIелзавай гьуьрметлу жемят, чи милли тIварар майдандиз хкунин патахъай заз жуван бязи теклифар квехъ галаз меслятиз кIанзава. Жуван теклифар вири гьасятда кьабулиз жедайбур ва гьуьжет алачирбур я лугьудай фикирдивай зун яргъа я. Анжах ихьтин месеэла чи вилик акъвазнавайди ва чна ам гьялун чарасуз тирди ашкара я. Агъадихъ чна тIварарин официал документра авай жуьреяр ва чна теклифзавай вариантар гъизва: СтIал Сулейманан район / Сулейман-Стальский район Агъа-Арагъ / Ашага-Араг = Агъа-Арагъ / Ага-Араг; Агъа-СтIал / Ашага-Стал = Агъа-СтIал / Ага-Стал; Агъа-Къартас / Ашага-Картас = Агъа-Къартас / Ага-Картас; Алкьвадар / Алкадар = Алкьвадар / Алкадар; Асалдхуьр / Асаликент = Асалдхуьр / Асалдхур; Алидхуьр / Аликент = Алидхуьр / Алидхур; Бутахуьр / Буткент = Бутахуьр / Бутахур; Векьелар / Векеляр = Векьелар / Векелар; Вини-Хъартас / Юхарикартас = Вини-Хъартас / Вини-Картас; Вини-Арагъ / Юхари Араг = Вини-Арагъ / Вини-Араг; Вини-СтIал / Юхари-Стал = Вини-СтIал / Вини-Стал; Вини-ЦIинитI / Юхари-Цинит = Вини-Ц1инит1 /Вини-Цинит; Гачалхуьр / Качалкент = Гачалахуьр / Гачалахур; Герейханован совхоз / с-з им.Герейханова 1 и 2- отделение = Шарракун; Гъетягъ / Уллу-Гатаг = Гъетягъ / Гетаг / Гатаг; ДаркIуш-Къазмаяр / Даркуш-Казмаляр = ДаркIуш-Къазмаяр / Даркуш-Казмаяр; Зугьрабахуьр / Зухрабкент = Зугьрабахуьр / Зухрабахур; КуркIурхуьр / Куркуркент = КуркIурхуьр / Куркурхур; Курхуьр / Куркент = Курхуьр (Крахуьр) / Курхур (Крахур); Кьасумхуьр / Касумкент = Кьасумахуьр / Касумхур; Кьулан-СтIал / Орта-Стал = Кьулан-СтIал / Кулан-Стал; КIахцугъ / Кахцуг = КIахцугъ / Кахцуг; КIварчагъ / Карчаг = КIварчагъ / Кварчаг; НуьцIуьгъ / Нютюг = НуьцIуьгъ / Нуцуг; Пиперхуьр / Пиперкент = Пиперахуьр / Пиперхур; Питидхуьр / Питикент = Птидхуьр / Птидхур; Сайтархуьр / Сайтаркент = Сайтарахуьр / Сайтархур; Салиян / Сальян = Салиян; Сардархуьр / Сардаркент = Сардарахуьр / Сардархур; Сиидар / Саидкент = Сейидар; СтIалрин Къазмаяр / Ашага-Стал-Казмаляр = СтIал-Къазмаяр / Ага-Стал-Казмаяр; Татарханхуьр / Татарханкент = Татарханхур / Татархан; Хтун / Хтункент = Хтун; Хуьпуькь / Хпюк = Хпуькь / Хпек; Цицик / Зизик = ЦицIек / Цицек; ЦIараххуьр / Царахкент = ЦIараххуьр / Цараххур; Чантархуьр / Чантаркент = Чантарахуьр / Чантархур; Чуьхверхуьр / Чуьхверкент = Чуьхверахуьр / Чухверхур; ЧIилихъ / Чилик = ЧIилихъ / Чилих; Шихидхуьр / Шихикент = Шихидхуьр / Шихидхур; Экен / Экендиль = Экен. Ахцегь район / Ахтынский район = Ахцягь район / Ахцахский район Ахцегь / Ахты = Ахцягь / Ахцах; Гандурар / Гандирар = Гандурар / Гандур; Гъуьгъвез / Гогаз = Гъуьгъвез / Гугвез; Даштицур / Душтицур = Даштицур / Даштицур; Кучунар / Кчун = Кчунар / Кчун; Къурукалар / Куркал = Кьурукалар / Курукалар; Къутунхъар / Гдынк = Хътунхъар / Ктунк; Къучагъар / Курчах = Къучагъ / Кучах; Кьехуьл / Кахул = Кьвехуьл / Квехул; КIурукIнар / Балуджа = КIарукIнар / Карукнар; Лгар /Лгапиркент = Лгар; Макьар / Мака = Макьар / Макар; Мацар / Маза = Мацар; Мичегь / Миджах = Мичегь / Мичех; Теки / Текипиркент = Теки (ТекипIир) / Теки (Текипир); Ушугъ / Усух-Чай = Ушугъ / Ушуг; Ушур / Усур = Ушур; Хуьруьг / Хрюг = Хуьруьг / Хуруг; Хъуьляр / Хуля = Хъуьлар / Хулар; Цуругъ / Зрых = Цуругъ / Цуруг; Чепер / Джаба = Чепер; Ялахъ / Ялак = Ялахъ / Ялах; Ялцугъ / Ялджугъ = Ялцугъ / Ялцуг. Докузпара район / Докузпаринский район = Самур район /Самурский район Къаладжух / Каладжух = К1елетI / Келет; Къара-Кюре / Кара-Кюре = Каракуьре / Каракура; Мискискар / Мискинджа = Мискичка / Мискичка; Агъа-Ярагъ / Ашага-Яраг = Агъа-Ярагъ / Ага-Яраг; Азадугъли / Азад-Оглы = Гъугъван / Гоган; Берекахуьр / Береккент = Берекахуьр / Берекхур; Билбилхуьр / Билбилкент = Билбилхуьр / Билбилхур; Вини-Ярагъ / Юхари-Яраг = Вини-Ярагъ / Вини-Яраг; Гилиг / Гилияр = Гилияр / Гилияр; Гъепцягь / Гапцах = Гъабцагь / Габцах; Гьезерхуьр / Гезеркент = Гьезерахуьр / Гезерхур; Куркар / Кирка = Гаргар (Каркар) / Гаргар (Каркар); Къансавхуьр / Кансовкент = Къансавахуьр / Кансавахур; Магьмутхуьр / Махмудкент = Магьмутахуьр / Махмутахур; Мамраш / Мамраш = Мамрач / Мамрач; Мегьарамдхуьруьн район / Магарамкентский район = Магарамхурский район Мегьарамдхуьр / Магарамкент = Мегьарамдхуьр / Магарамхур; Муьгъверган / Мугерган = Мегъверган / Мегверган; Советский / Советское = Ялцугъар / Ялцугар; ТIагьирахуьр / Тагиркент = ТIагьирахуьр / Тагирахур; Уружба / Оружба = Уружба / Уружба; Филер / Филя = Филер / Филер; Хакидхуьр / Хакикент = Хакидхуьр / Хакидхур; ХенджелкIеле / Ханджал-Кала = ХенжалакIеле / Хенжалакеле; Худжадхуьр / Хожжакент = Хужадхуьр / Хужахур; Хуьрел / Хорел = Хуьрел / Хурел; ЦIелегуьн / Целегюн = ЦIелегуьн / Целегун; ЦIийихуьр / Новый поселок = ?; Чахчах / Чах-Чах = Чахчах / Чахчах; Чепелар / Джепель = Чепер / Чепер; Ярукьвалар / Ярукулар = Ярукьвалар / Яруквалар. Хив район / Хивский район Агъа АрхитI / Ашага-Архит = Агъа АрхитI / Ага-Архит; Агъа ЗахитI / Ашага-Захит = Агъа СахитI / Ага-Сахит; Агъа ЦIинитI / Ашага-Цинит = Агъа ЦIинитI / Ага-Цинит; Асадхуьр / Асакент = Асадхуьр / Асадхур; Вини АрхитI / Юхари-Архит = Вини АрхитI / Вини-Архит; Вини СахитI / Юхари-Захит = Вини СахитI / Вини-Сахит; Вини-ЦIинитIар / Юхари-Цинит = Вини-ЦIинитI / Вини-Цинит; Дардархуьр / Дардаркент = Дардарахуьр / Дардархур; Камархуьр / Камаркент = Камархуьр / Камархур; Кашанхуьр / Кашкент = Хашанхуьр / Хашанхур; КьванцIил / Конциль = КьванцIил / Кванцил; Кьулан-ЗахитI / Орта-ЗахитI = Кьулан-ЗахитI / Кулан-СахитI; Фиригъ / Фриг = Фригъ / Фриг; Хъукьвар / Куг = Хъукьвар / Куквар; Цацархуьр / Зазакент = Цацархуьр / Цацархур. Кьурагь район / Курахский район Ашахуьр / Ашакент = Ашахуьр / Ашахур; Вини-Макьар / Юхари-Макьар = Вини-Макьар / Вини-Макар; КьепIир / Кабир = КьвепIир / Квепир; Кьуьчхуьр / Кочхюр = Кьуьчхуьр / Кучхур; КIири / Икра = КIири / Кири; КIутIлар / Кутул = КIутIлар / Кутлар; Усар / Усуг = Усар / Усар; Хпедж / Хпедж = Хпеж / Хпеж; Хпуькь / Хпюк = Хпуькь / Хпук; Хуьрехуьр / Хюрехюр = Хуьрехуьр / Хурехур; Шимихуьр / Шимихюр = Шимихуьр / Шимихур; Эхниг / Ахниг = Ахниг / Ахниг. Дербент район Белиджи (Белиджи) = Цур (Белижджи) / Цур (Белиджи); КIулар (Куллар) = ?; Моллакент (Моллакент) = Молладхуьр / Молладхур; ЦIийи Фригъ (Новый Фриг) ВацIарин ва курарин (дагъларин) тIварар дуьз кхьин къайдадиз хкидайла, абурал акьалтнавай ва чун чун чпихъ вердиш хьанвай тIварарихъ галаз санал, абурун къадим тIварар ишлемишунизни фикир гун: ВацIарин т1варар Гуьлгер вацI / Гюльгеричай = ГаргарвацI (Гаргар) / Гаргарвац (Гаргар); Чирагъ вацI / Чирагъчай = ЧирагъвацI / Чирагвац; СтIал вацI / СтIалчай = СтIалвацI /Сталвац; Ричал яд / Рычал-су = Рчал / Рчал; Рубас / Рубас = НеренвацI / Неренвац; Самур / Самур = Кьулан вацI / Куланвац / Алпан; Ахтычай / Ахтычай = АхцахвацI / Ахцахвац = ЧIвегьер / Чохар; ЧIехичай / Чехичай = Ч1ехивацI / Чехивац… Курарин (дагъларин) тIварар Базар-дуьзуь / Базар-дюзи = КичIенкур / Киченкур; Шалбуз дагъ / Шалбуздаг = Гъуцарсув / Гуцарсув = Алпан; Шагь дагъ / Шахдаг = Шагьдагъ / Шахдаг = Шарркур / Шарркур; Яру дагъ / Ерыдаг = Ярукур / Ярукур… И тIварар 1966-йисуз чапдай акъатай Б.Талибован Лезги чIаланни урус чIалан гафаргандай къачунва. Ина ганвай бязи хуьрер къе амач, цIийиз арадал атанвай хуьрерин, майишатрин тIварарни ана гьатнавач. Гьелбетда, тIварар жуван чIалалди гьикI лугьузватIа, маса ч1аларани гьакI хвенайтIа хъсан тир. Амма чи ч1ала бязи гьарфар куьмекчи лишанар галаз кхьизвайвиляй ва маса ч1алара чпихъ чара метлеб авай а лишанрин хуьникай файда авачирвиляй, таржумайра куьмекчи лишанар хуьн мумкин туш (мес., КьепIир – Кепир). ТIварарай чара ухшарар акъудунихъ галаз санал, бязи хуьрерихъ галай «къазмаярни» маса гафаралди, тIвараралди эвез хъувуртIа, белки, пис жедач. Къе аваданлу хуьрерал «къазма» тIвар хьун кутугнавач. Советское хуьр, ЦIийи хуьр, Докъузпара район тIварарни къе чи руьгьдин истемишунрихъ галаз, вахтунихъ галаз кьазвач. Хуьруьн майишатрал, карханайрал алай тIвараризни кьетIен фикир гун, абур цIийи рекьив кьадайвал гуьнгуьна хтун чарасуз я. Чахъ чпин тIварар даим рикIера хуьниз лайихлу тир кьегьал рухваяр авачиз туш эхир! «ТIварара вуч авайди я-йе?» – мягьтел жеда бязибур. ТIварара вири ава: миллетдин тарих, култура... ТIварар милли къилихдин, кьатIундин, къанажагъдин гуьзгуь я. Фейзудин Нагиев, 1990
| ||||||||
| ||||||||
927
0
| |||||||
|
