Вход | Регистрация
Главная » Статьи » История
Гафарин суракьда: маса чIалара лезги гафарин гелер

Инал чаз са шакни авачиз тарихдин фактар герек къведа. Чна пеласгрин, этрусрин, египетвийрин ва кавказдин албанрин кхьинар кIел авурдалай кьулухъ абурунни Къавказдин абориген халкьарин арада къавумвал хьун успат жезва. А къадим халкьарин чIаларин гафар грек, латин ва маса чIаларин куьмекдив Авропадин ва Мукьвал Асийадин гзаф чIалариз фенва. И гафарин сан цIудралди, вишералди хьун мумкин йа. Има акI лагьай гаф ттуш хьи Къавказдин чIалар (гьакIни лезги чIал) и чIаларин виридахъ галаз къавум йа. Чна и чIалара авай формадизни манадиз ухшар гафарин мисалрал гьабурун мукьвавал къалуриз канзава. ГIаламат кар ам йа хьи, и гафарин арада чIала фад-фад дуьшуьш жезвай гафарихъ галаз ппара къериз дуьшуьш жезвай (гIайиб) гафарни ава. И гафар венерик гIазаррин ва абур сагъар хъавунин текстерихъ галаз къадим чIаларай аттанвайбур йа.

Грек чIаланни лезги чIалан ухшар гафарикай са шумуд мисал

Грек чIалан «бар» («барус») ‘тяжесть, груз’ ва лезги чIалан «ппар» ‘груз’ гафар сад йа.

«Библиотека» (ктабар хуьзвай чка) гаф грекринди йаз гьисабзава: «библиа» ‘кттабар’, «-тека» ‘чка’. Лезги чIалал «би(р)б» ‘записка’ (гелхен нугъатда ‘къванцел кхьин’), «лийа(р)» ‘кожи’, «тека»=«чика» ‘место’ (къадим кхьинра т/ч-дигишвал гзаф ава). АкI хьайила «библиотека» - ‘кхьенвай лирин чика’ хьиз кьабулиз жеда.

Грек чIалан «фон» («фоне») лезги чIалан «ван» гаф йа.

Медицинадин «кардиология» гаф грекринди гьисабзава: «кардиа» ‘сердце’, «логос» ‘говорить’ («логия» ‘наука’ куьгъуьниз арадал атанва). Лезги чIалан «рикI» ‘сердце’, пеласг чIала «кир» ‘сердце’ хьиз ава, гьамани грек чIалаз «кар» хьиз фенва; лезги чIалан «луькIуьн» гафунин ва грек чIалан «логос» гафунин дувулар сад йа («луькI-» - «лог-»): «кардиологийа» ‘рикIикай луькIуьнун’. ГьакIни «маммологийа» («мам» ‘молочная железа’), «психологийа» («пси» = «упси» ‘руьгь’; кавк.-алб.), «урологийа» («ур» = «цуар» ‘моча’), «археологийа» («арха» ‘дальний, древний родственник’).

«Хирург» грек чIалал ‘руками делать’ лагьай гаф йа («хеир» ‘рука’ и «ергон» ‘работа’). Лезги чIалал «гъил», кьурагь диалектда (гелхен нугъатда) «хил», табасаран ва агул чIалара «хил» ‘рука’ йа; къадим лезги чIалара (кавказдин албанрин, этрусрин, пеласгрин) «ур» алай айамдин лезги чIалан «авур» гаф йа. АкI хьайила «хирур(г)» гафуни «хил урд» ‘гъилив авурд(и)’ мана гузва (къадим кхьинра «р», «л» фад-фад дигиш жезва).

Грек чIалан «гигант» гаф лезги чIалан «къакъанд» гаф йа (килига, эхирда «д» гьарфни «т» хьиз амазма).

Грек-лезги ухшар гафариз мад гзаф мисалар гъиз жеда: «арха» - «арха», «катта» - «ккац», «эар» ‘весна’ - «йар», «лампас» - «лампа», «пеос» - «пус», «рапис» – «раб», «ру-ме» - «рум», «мегарон» - «менгер», «коккос» ‘анат. яичко’ - «ккакка», «термо» - «чими» («р» гьарф аватнава), «иридий» ‘радуга, семицвет’ - «ирид» ва мсб.

Латин чIала «матрикида» (matricida) гаф ава. Ама латин-урус гафарганда ‘матере-убийца’ хьиз ганва. «Мат» урус чIалаз «мать» хьиз фенватIа, «рикида» лезги чIалан «рикьида» гаф тушни?

Латин чIалан stillo ‘капать, лить каплями’ гаф лезги чIалан «стIалун» («стIаларун») ‘капать’ йа. «Дестилле» гафуни латин чIалал ‘стIалар хкудун’ мана гузва.

Латин чIалан savior ‘целовать’ лезги чIалан «сиви ур» ‘ртом сделанный’ йа (пеласг, этрус чIалара лезги чIала хьиз «о» гьарф авач).

«Кредит» гаф латин чIалан creditum ‘ссуда, долг’ гафуникагъ йа, гьамани лезги чIалан «кири» ‘аренда, наем’ йа.

«Коалиция» гаф латин чIалан coalitus ‘объединенный’ гафунукай хьанва. Лезги чIалал «кIуатIал» («кIватIал») ‘сборище, группа, объеди­- нение’ йа.

«Лекция» латин чIалал lectio ‘чтение’ мана гузва. Лезги чIалан «кIел» ‘чтение’ терсина кIел авуртIа латин гафунин «лек-» дувул гузва.

Урусрин «мама» ‘мать’ гаф латин чIалан mamma ‘молочная железа у женщин’ га-фуникай я.

Латин чIалан «чар» гаф лезги чIала хьиз гьам ‘бумага’, гьамни ’письмо’ хьиз кьве мана гузва.

Пара чIалариз фенвай латинрин «температура» гаф лезги чIалал «чим («тем» - латин ва грек чIалара «ч» гьарф авач) пера, тура» мана гузва («тем» = «чим» ‘тепло’, «пера» ‘распределяй, рассеивай’, «тура» ‘оставь’).

Латин чIалан «литература» гаф ппуд гафуникагъ ибарат къуртIа чна лезги чIалан «ли», «тера», «тура» гафар къачуда: «ли» ‘кожа’, «тера»=«чера» ‘пиши’ («чер» лезги чIалан «ччар» гафуниз талукь глаголдин дувул йа), «тура» ‘оставь’.

Латин чIалал «директор» гафунин дувулди урус чIалан ‘направлять’ мана гузва; «директ» ‘прямой’ йа. Урус чIалан «направь» гаф лезги чIалаз «рекъе ттур» хьиз элкъуьриз жеда. Рекъе ттун «пис» («чIуру», «ккакур») ва йа «хъсан» («дуьз», «диг») хьун мумкин йа. Директорди вичин кIвалахзавайбур дуьз (диг) рекъе ттуна канда. Гьа вилай чавай «директор» гаф лезги чIалан «ди(г)ре(хъ)ктур» хьиз кьабулиз жеда («директ» - ‘диг рехъ’).

Латинрин «кудо» ‘бить, колотить’ гаф лезгийрин «гудун», «долор» ‘боль, печаль’ гаф лезгийрин «тталар» («тIалар») ‘боли’ гафарихъ галаз сад йа. Грек чIалан «секира», урус чIалан «секач», латин чIалан «сектио» ‘резать, рассечение; отрезать’ гафарин дувул «сек» лезги чIалан «гъеси» гафунин кьвед лагьай слог хьиз ама. Сад лагьай слог «гъе» адыг ва кабардин чIалара ‘анат. яичко’ лагьай гаф йа. Адан шикилди Матенадаранда авай албанрин алфавитда «гъ» гьарф, Йегипетдин кхьинра «гъе» слог гузва.

Куьне латин-урус гафаргандиз килигайтIа квез гзаф ихьтин гафар ччигъида.

Библийадин гафар. «Библийа» ‘книги’ гаф лезги чIалан «би(р)б лийа(р)» ‘кхьенвай лийар’ лагьай гаф йа. «Евангелийа» гаф ппуд пайчикагъ ибарат йа: «е» ‘святой’ (этрус), «ван» ‘весть’ (лезги), «гел» ‘спаситель’ (чечен «кIел»).

«Демиург» ‘создатель мира’ лезги чIалан «дене урд» гафунихъ галаз сад йа (къадим лезги чIалан «урд» къенин литератур чIалан «авурд» лагьай гаф йа).

Ислам динда авай «аллагь» гаф кьилди дуьнедин, инсанрин ваъ аллагьрин аллагь хьиз кьабулнава («аллагь сад йа» - лугьузва). «Аллагь» («Аллах») гафунин вичин мана энциклопедийада «а Лах» ‘тот старец бог’ хьиз къалурнава. Лезги чIалал «лах» («лахлах») ‘гзаф кьуьзуь кас’ лагьай гаф йа. Энциклопедийада «Илах» ‘этот старец бог’ гафни ава. И гаф чувудрин «Елох» ‘Бог’ гафунихъ галаз сад йа. Лезги чIалан «лах» гаф урус чIалан «дряхлый» гафунин дувулдани ава («рях» = «лах»; «р» ва «л» гьарферин дигишвилелди).

«Адам» гаф ччувуд чIалал ‘человек’ йа лугьузва. Муькуь ппаттахъай ччувуд чIалал «гIадамагь» ‘земля’ йа. И гаф лезги чIалал «иттем», агъул чIалал «идеми», рутул чIалал «эдеми» йа. Энциклопедийада къалурнава хьи «адам» гаф Библийадин виликан кттабра кьилди ‘человек’ ваъ, гьамни ‘муж’, ’мужчина’ манайарни гузва. Лезги чIалан «иттем» гафуни и ппуд манани гузва.

«Хава» («Ева») гафунин этимологийа ачух ттуш. Бези алимри ама ччувуд чIалан «хай» ‘жизнь’ гафунихъ галкIурзава. Энциклопедийада къалурнава хьи Хава Адаман ппаккун тIвалиникай туькуьрайла адал тIвар алач. Адаз тIвар кьве айал (Авел ва Каин) хьайидалай къулухъ гьабурун «диде» хьиз ганва. Лезги чIалан Ахцегь нугъатда «хай», «хайа» ‘диде’ лагьай гаф йа. «Каин» ва «Авел» тIварарикай сад лагьайди ччувуд чIалан «гайин» ‘ковать’ гафу-нихъ галаз гекъигзватIа, «Авел» тIварцин этимологийа малум ттуш. Абурукай Каин леж-бер, Авел хпперхъан хьанва. Са йукъуз Каина ччилин няметрикай, Авелани хппен жен-декдикай гъуцариз савкьатар гьазурна. Гъуцариз Авелан савкьатдикай хуш аттана, Каинан савкьатдиз гьич килигни авунач. И кIвалахдикай хъел аттай Каина Авел йагъана кьена. «Каин» ва «Авел» гафариз са шумуд вариантдин байанар ава. Абурукай сад мусурман мифологийада авай Каин «гана» ‘приобрести’, Авел «кьабила» ‘принимать’ манайар йа. Ислам динда Каиназ Кабил, Авелаз Хабил лагьанва. «Каин» ва «Авел» гафар лезги чIалан «хаин» ‘предатель’ ва «авал» («эвел») ‘начальный, первичный’ гафарихъ галаз сад йа. Лезги чIалан «хаин» ва «авал» гафар араб чIаланбур гьисаб кьазва («хаин» гафунин гьам сад лагьай «ха», «ха(й)» ‘разрушение, разбивание’, гьамни кьвед лагьай «ин» (=ийин) ‘делать’ пайар лезги чIаланбур йа), анжах кттабра «Каин» гаф араб чIалан «хаин» гафунихъ галкIурнавач. Каин Авел кьий вилай хаин йатIа, Авел сад лагьай азийат чIугурди, сад лагьай кьиникь, сад лагьай къурбанд йа.

Ру-на хта-кьу-ра(й) у(с) хта-на-ва (пеласг.) (Увезенный Руном вол вернулся)«Сиф» Адаманни Хавадин ппуд лагьай хцин тIвар йа. Кттабра и гафунин этимологийа малум ттуш кхьенва. Авел кьейи Каиназ веледар хьанвач. Адаман ппуд лагьай хциз (ама Авел кьейи 130 йисалай къулухъ хьанва) кьил-ттум авачир кьван веледар хьанва. Лезги чIалал «сив», «сифте», «сиф» ‘ранный, первый’ лагьай гафар йа. АкI хьайила, «Сиф» вири халкьарин несилрин чIехи буба, сихилриз бине эцигай сифте кас йа.

«Аватара» гьинд мифологийада ччилел секинвал, гьахъвал хуьн ппаттал ццаварилай эвичIнавай гъуц йа. И гаф лезги чIалан «аватун» ‘спускаться, нисхождение’ гафунихъ галаз сад йа.

«Маг» гафунин виликан мана ‘гьар са шеиникай хабар авай акьул авай инсан’ йа. Кавказдин албан чIалал «макь» ‘акьул’ лагьай гаф йа. Гелхен нугъатда «макьу кас» ‘акьул авай инсан’ лагьай гаф йа.

«Мистерийа» грек чIалал ‘тайна’ лагьай гаф йа. Гелхен нугъатда «мис» ‘тайна’ йа. «Мистерийа» гафунин кьвед лагьай пай «тери» лезги чIалан «ччири(н)» манадихъ галаз сад йа («мис тери/н/» = «мис ччири/н/»). Йегипетдиз араб чIалал «Мисир» лугьуда. И гафни чавай «мис ир» ‘тайна делающий’ хьиз кьабулиз жеда («ир» = «ийир» = «ийидин»). Лезги чIалан «мискIал» ‘загадка’ гаф чавай «мис къала» ‘отгадай; букв. дай тайное значе-ние’ хьиз кьабулиз жеда.

«Атум». И гафунин дувул «тум» ‘семя’ йа. Й.Блаватскайади лугьузва: «Озириса вич Тум – тIебиатдин йаратмишунрин гуж хьиз къалурзава». Лезги чIалан «тум» ‘семя’ гаф азербайджан чIалани ава. С.Старостина туьркери и гаф лезгийривай къачунвайди лугьузва, вучиз лагьайтIа туьрк чIалара «тум» ‘семя’ гафунин этимологийадиз талукь маса са гафни авач.

«Тихе» грекрин мифологийада «бахт», «бахтунин гъуц» йа. Лезги чIалан гелхен нугъатда «туьх» ‘счастье’ йа. «Фортуна». Римвийрин мифологийада «бахтунин гъуц» йа. Ама кьасухдай фуртIна садан вилик экъечIда ва гьадаз гзаф бахт жеда. Фортунадиз нин вилик экъуьчIдатIа ччир ттахьурай лугьуз чIехи гъуцари адан вилер кутIуннава. Ама «фуртI уна» вилик экъуьчIда лугьуз адаз «Фортуна» лугьузватIа?

«Церера». Римвийрин мифологийада къуьл ццанвай ччилин гъуц йа. Адан тIвар «цирер» ‘ростки’ гафунихъ галаз сад йа: «церера» = «цирера» ‘дай ростки’.

«Сатурн». Ама латинрин ппайччагь ттирла вири инсанар сад ттир. Адан тIварни лезги чIалал «сад ур(и)н» ‘уровнять, создать равенство’ йа.

«Аполлон» - грекрин ракъинин шуьадин гъуц йа. Адан пеласг чIалал тIвар «Апалун» белки урусрин «опалить» гафунихъ галаз сад йатIа?

«Ра» - йегипет мифологияда ракъинин гъуц йа. Ама чи «Рагъ» гафунихъ галаз сад йа. Йегипетдин кхьинра ппара чIавуз «ра» гъуц ваъ, са слог хьиз физва.

«Шимиге» - хурритрин мифологийада ракъинин гъуц йа. Адан тIвар лезги чIалан «чими ке» ‘дай тепло’ лагьай гаф йа («ке» гелхен нугъатда айалрин чIалал ‘дай’ лагьай гаф йа).

Диде кале ат йал тур це, мал стриа квер (этрус.) (Разврат бабушки назови помрачением духа, косы расчесывай по ее щекам)И сийагь мадни йаргъи ийиз жеда.

Араб чIала. Мисал йаз и чIалан са шумуд гаф кьечIин бес йа. Араб чIалал «салама-лейкум» ‘приветствие’ йа. Эгер араб чIалан «салим» ‘здоровье’ гаф къуртIа «саламалейкум» ‘здравствуй’ лагьай гаф жезва. И гафунин кьвед лагьай пай «алейкум» («гIалейк») ‘приветствие’ гаф хьиз кьабулзава. АкI хьайила, «саламалейкум» гаф са ппаттахъай ‘здравствуй приветствие’, муькуь ппаттахъай ‘приветствие приветствие’ хьиз аквазва. Лезги чIалал и гаф «саламгIелек» («саламегIлек») ва йа жаваб йаз «гIелексалам» хьиз лугьузва. И гафунин сад лагьай пай этрус чIалан «сал», латин чIалан salus ‘здоровье’ гафарихъ, кьвед лагьай пай латин чIалан «алакер» ‘бодрый’ гафунихъ галаз сад йа. АкI хьайила «саламгIелек» («саламегIлек») ‘здоровье бодрое’, «гIелексалам» ‘бодрое здоровье’ лагьай гафар жезва. Завай хьайитIа «гIелек» фарсарин гьисаб кьазвай «гьелек» гаф ттуш. Лезги чIалал «гьелек хьун» ‘мучиться’ йа. Ихьтин «фелек хьун» ‘измучиться’ гафни ава. И гафар кьведни «элек фелек хьана» гафарани ава. Белки «элек» гаф «гьелек» ваъ «гIелек» гафуниз мукьа йа. АкI хьайитIа, «элек фелек хьун» “бодрость” квахьна ама “мученийедиз” элкъвена лагьай гаф йатIа?

Араб чIаланд гьисаб кьазвай «сийагь», «рагьат», «минет» гафар пеласг чIала гьа чппин манайар гузва.

Араб чIалан «кирам» гафунин сад лагьай пай «кир» пеласг чIалал ‘сердце’ (лезги чIалан «рикI») йа ва ама «киран» хьиз кIелайтIа, адан мана ‘сердечный’ хьиз акъатзава («играми» ‘сердечный, дорогой’). ГIеребрин «зикир» ‘упоминать; обращение к богу’ гаф йегипетдин кхьинра «цIикира» хьиз ава. И гаф кьве пайуникагъ ибарат йа: «цIи» тинди, карата чIалара ‘сохрани’ (лезги чIалан «хуьх»; «эциг» ‘положи’), «кира» пеласг чIалал ‘в сердце’ манайар гузва. АкI хьйила «цIикира» («зикира») ‘запомни’ лагьай гаф жезва.

Араб чIалан «мəкттəб» гаф гьа латин чIалан «сектта» ‘учиться, школа’ гаф ттушни?

«Кьасаб» гаф арабринди гьисаб кьазва; ама гелхен нугъатда «кьаса» ‘йак маса гун’ йа.

Эгер «мейит» гаф арабринди йатIа лезги чIалал кьейидаз вуч лугьузвайтIа йараб? Пеласг чIалан тесерифат (‘хозяйство’; и гаф ‘хозяйство’ манадиз «маишат» гафунилагъ мукьва йа; «маишат», «тесерифат» кьведни араб гафар гьисаб кьазва) гьисабра «цIейар» ва «мейар» ава. «ЦIей» гаф «шей» гафуниз мукьва йа («з», «с», «ц», «ш» гьарфер дигиш жезвайди йа: лезги «ццаз» ва таб., агъул, рутул «заз»; лезги «свас» ва «шваш»). Чна «шей-мей» («шеъ-меъ») ‘шеэр’ манада лугьуда. Пеласг чIала «цIейар» ччан алачир, «мейар» ччан алай затIар йа. Арчи чIалал «май», рутул чIалал «майе», табасаран чIалал «магI», удин чIалал «маI» гафари ‘маст, зигьин’ манайар гузва. И гафар къедим туьрк гафарганда «мейи» ‘кьилин маст’ хьиз гьатнава. Эгер ччан алачир «шей» чIехи, артух жезвачтIа, ччан алай «мей» чIехи жезва, артух жезва. «Шеиниз» руьгь авачтIа, «меиниз» руьгь ава. Белки «мей» гьа ‘руьгь’ йатIа? АкI хьайила «мейит» ‘руьгь фена’ лагьай мана гузва: «мей» ‘руьгь’, «ит» хуррит чIалал ‘къакъатна фин’ йа. Белки «мейдан» ‘площадь’ ва «мекан» («ме/й/кан») ‘место’ гафарни гьа «мей» гафуникагъ («акьул», «руьгь» манара) йатIа? «Го-декан» гафунани «кан» ава. Энциклопедийада «Скандинавия» гафунин сад лагьай пай «Скан» («Аскан») ‘Асрин чка’ манадинди къалурнава. Лезги чIалан «чка» гаф «чи ка(н)» ‘наше место’ йатIа? Бес «кан» («кун» гафунин бинедал алаз) ва «ган» гафар сад ттушни? Лезги чIалан «аскан» гаф а манаринди ттуш жеди.

Фарс чIала. Лезги гафарни фарс гафар гекъигайла аламатдин крар винел акъатзава. Фарс-лезги ухшар гафар ппара хьун акьулди кьатIудай квалах йа. Вучиз лагьайтIа, фарсар албанрихъ (лезгийрихъ) галаз са шумуд виш йисан къуншийар хьанва, албанар фарсарин пасухдик хьанва, абурун ппаччагьри руш гана руш къачунва, фарсарин Искендерахъ галаз хьайи тIигъара албанрин кьушунри фарсариз куьмек ганва. ГьакI абуру гафарни сад-садавай къачунва. ЙатIани чна фарсар хурритрин накьварал куьч хьайи халкьар ттирди рикIелай алуд ттийин. Вучиз йатIани, чи чIалан пешекарри гьа ухшар гафар вири фарса-ринди хьиз кьабулзва. И гафарикай са шумуд мисал гъин: «абад», «авадан», «авам», «азар», «айван», «аскер», «аш», «ашна», «ашпаз», «багъ», «багьа», «бади», «базар», «байбут», «барабар», «бахт», «бегьер», «бегьле», «бес», «бустан», «ван», «вар», «гав», «гада», «гамиш», «гардан», «гаф», «гунагь», «гунг», «гьамиша», «гьар», «гьунар», «давугъа», «дад», «дасмал», «дегьре», «дем», «дерин», «дерт», «динг», «душман», «йезне», «жаваб», «жаван», «жаду», «женг», «жендек», «жунгав», «зар», «зегьле», «зегьмет», «зийан», «зуьрне», «зурба», «зур», «кабаб», «кав», «кавал», «кавча», «кагъаз», «ккал», «кканаб», «канбар», «канду», «кар», «ккар», «кас», «каф», «кквар», «ккваса», «келле», «келем», «кепкир», «керекул», «ккесиб», «кеспи», «киле», «кин», «кисе», «киш», «ккватти», «куьче», «ттар», «ттаратI», «тараш», «таб», «ттаб», «пайа», «ппар» ва икI масадбур.

Санал кьурла и гафар вири фарсаринди, ттахьайтIа лезгийринди йа гьикI лугьун? И гафарин садбур вад агъзур йис идалай виликан пеласг (миной) чIала (гав, гада, гамиш, ппар, барабар, вар, ван, гунг, дегьре, зар, зурба, ккал, кас, каф, киле, кин, ттар, ва мсб.), садбур йегипет кхинра (байбут, бегьле, гада, кисе, пайгар, ппар, киш, кабаб ва мсб.), садбур кавказдин албанрин чIала (кав, кар, женг, пайа ва мсб.) ава. Фарсаринди гьисаб кьазвай «жунгав» гаф Къуба нугъатда «джинга» йа ва и гафунин сад лагьай пайуни («джин», «чин») кавказдин албанрин «чил» ‘молодой’ мана гузва. АкI хьайила «чингав» ‘молодой бык’ жезва. Гьа «чил» гаф арабрин гьисаб кьазвай «жигьил» ‘молодой’ гаф ттушни? Фар-саринди гьисаб кьазвай «жаван» ‘молодой’ лезгийрин «чаван» ‘чавунив агакьнавай’ (урус ‘зрелый, совершеннолетний’) лагьай гаф ттушни? Фарсарин «давугъа» лезгийрин «ттугъ-угъа» йа, анжах «ттугъ», «ттугъугъа» гафар фарсаринди хьун мумкин ттуш: фарс чIала «тт», «кк» гьарфер авач. АкI хьайила, «ттар», «ттаратI», «ттаб», «ккал», «кквар», «ккар», «ккваса», «ккватти», «ккесиб» гафарни фарсаринди ттуш. Эгер «ттар», «ккал» гафар фарсаринди йатIа, бес чаз ттарар, ккалар хьаначни, чна бес гьабуруз вуч лугьузвайтIа? Са лезгиди Ирандай са хурмадин ттар гъана Лезгистанда акIурайла гьа ттарцихъ галаз лезги чIалаз фарсарин «хурма» гафни аттана. Бес и чуьлда авакьван, чи багълара чна ццанвакьван ттарар фарсаринбур ттир жал? Ккалар хуьн чаз фарсари ччирай ттир жал?

Лезги чIала авай фарсаринди гьисаб кьазвай «каф» ‘пена’ гаф гелхен нугъатда «кафра» йа, гьамани грек чIалан «’афрос» ‘пена’ гафунихъ галаз сад йа. И гафуникай Афродита тIвар туькенава. Афродита грекрин (пеласгрин) мифологийада канивилин, ийервилин гъуц йа. И грекрин ттучир тIварцин этимологийа малум ттуш. Талукь мифда ама гьуьлуьн винел къвазнавай кафадикай хьанвайди къалурнава. АкI йатIа, Афродита тIварни гелхен нугъатдин «кафрадикай» гафунин бинедал ала. Фарсарин гьисаб къазвай «кефкир» гафунин сад лагьай пай гьа «каф», кьвед лагьай пайни хиналукь чIалан «алчилкири» ‘собирать’ гафунин къене авазва: «кефкир» ‘собрать пену’ хьиз гъавурда акьуна канда.

Азербайжан (туьрк) чIала къадим туьрк гафарганда авачир, анжах лезги чIала авай гьикьван гафар ава: «абыр» (азерб.) - «абур» (лезги), «алаф» - «алаф», «алов» - «йалав», «ар» - «ар», «арха» - «арха», «аста» - «аста», «аслан» - «аслан», «ахмаг» - «ахмакь», «ахур» - «ахур» (гелхен нугъат), «ашиг» - «ашукь», «бабат» - «бабат», «байат» - «байат», «бала» - «бала» (и гаф чна винидихъ къалурнай), «балаг» - «бадагъ», «бегь» - «бегь», «бəлкə» - «белки», «бəhанə» - «багьна», «биабыр» - «бейабур», «бидж» - «биж», «ппаж», «богъаз» - «бугъаз» (и гафунин этимология лезги чIалал «бугь хаз» ‘готовый рожать’ йа; килига: «Алам», № 3, 2012, ччин 8), «бугъ», «бухар» - «бугъ», «булама» - «булама», «бухов» - «бухавар», «вашах» - «машах», «вашах», «вəрдиш» - «вердиш», «габан» - «къабан», «га-даг» - «къадакь» (и гаф этрус чIала ава), «гаймаг» - «къаймах», «гала» - «къеле», «галай» - «къеле», «галын» - «къалин», «гапан» - «къапан» (пеласг чIала ава), «гатыг» - «къатух» (килига: «Алам», № 3, 2012, ччин 10), «гəдир» - «къадир», «гəт элəмəк» - «къетI авун», «гəти» - «къетIи», «гыраг» - «къерех», «гырыш» - «бириш», «гыф» - «къиф», «гыч» - «кIвач», «гов» - «къав», «говаг» - «къавах», «гой» - «къуй», «гоhум» - «къавум», «гочаг» - «къуччагъ», «гочу» - «къучи», «гошгу» - «кьушкьун», «гу» - «кьукь» ва мсб. (за анжах «а» - «г» /«къ»/ гьарфарилагъ авалзавай гафарин са пай гузва). Энциклопедийада «чонгури» гаф гуржиринди, «чуьнгуьр» гаф лезгийринди къаланва, анжах чи чIалан алимри «чуьнгуьр» гаф туьрк гаф хьиз кхьейла вун ккузни хъухъуз амукьда. Йегипетдин кхьинра чуьнгуьрдин шикилди «ЧУЬ» слог гузва: «Чуь(н) чуь чуь-чуь(й) ту-не ра-ба» ‘Вы оставьте вашу грызню, очнитесь’ (кIелун эрчIи ппаттахъай ччапла ппаттахъ йа).

Урус чIалани лезги гафариз ухшар гафар ппара ава. Лезги чIалан «цIар» гаф урус чIала ‘линия’ хьиз ава. Бес урус чIалан «царапина» гафуна гьа лезги гаф гьикI аттана аццукьнава? Ихьтин урус-лезги гафариз фикир це: «баба» - «ппаб», «бадья» - «бади», «бить» - «биъ» (гелхен нугъат), «бок» - «ппак(в)», «буза» ‘напиток’ - «буза» ‘напиток’, «буза» ‘скандал’ - «буза» ‘скандал’ (и гаф пеласг чIала ава), «вертушка» - «фурфалаг», «вода» - «йаттар», «ворота» - «вар», «гиря» - «гирванка» (адан шикилди пеласг, йегипет чIалара «ги» слог гузва), «голова» - «кьил», «грусть» - «гIурса» (гелхен нугъат), «гусь» - «къаз», «дерево» - «ттар», «дерзкий» - «терс», «дым» - «гум», «жидкий» - «жими», «кадка» - «кIатI», «капкан» - «ккап къан» (килига: «Алам», № 3, 2012, ччин 10), «каркать» - «къакъри йагъун», «кинжал» - «хенжел», «кисет» - «кисе» (адан шикилди йегипет кхьинра «ки» слог гузва), «ковш» - «кавча», «коза» - «ккваса», «колокол» - «куркур», «колпак» - «къалпагъ», «конопля» - «кканаб», «конь» - «балкIан», «корова» - «ккал», «кот» - «ккац» («писи» ‘кошка’), «крюк» - «кIир», «кувшин» - «куьшуь», «кукла» - «кугай» (гелхен нугъат), «кукушка» - «ккуккупI», «кум» - «къавум», «купол» - «кIупIа» (и гаф пеласг чIала ава), «куртка» - «ккурт», «кусок» - «кIус», «куш» - «кьуш», «кушак» - «кьуршах», «лабаз» - «лабаз» (пеласг.), «лоб» - «ппел», «лук» - «чIумарук», «мёд» - «метI», «мешок» - «мушукI», «милый» - «мили», «мозг» - «маст», «мороз» - «мур из», «ни одного» - «садни», «ночь» - «мичI», «обод» - «буд», «овация» - «гIавац» (гелхен нугъат), «оголтелый» - «акъалтIай», «один» - «сад», «око» - «экв», «орать» - «гIарун», «осторожно» - «аста», «охаивать» - «ахарун», «пальто» - «ппалттун» (и гаф пеласг чIала ава), «пик» - «сик» (гелхен нугъат), «пропорция» - «пара пурзар» (гелхен нугъат), «просо» - «прунз», «ров» - «рав», «русый» - «расу», «рысца» - «хъырца», «саван» - «кафан», «сам» - «гьам», «свист» - «уьст», «север» - «ккефер», «селезёнка» - «ццуьлез», «та» - «атIа», «таз» - «тас», «так» - «акI», «тень» - «хъен», «урра» - «гьуррай», «хомут» - «хамут», «хряк» - «вак», «цветок» - «цуьк», «цыплёнок» - «цицIиб», «череп» - «хараф» (гелхен нугъат), «чердак» - «чардах», «чинара» - «чинар», «чулок» - «ккуьлуьт», «шаровары» - «шалвар», «шептала» - «шефттел», «щипнуть» - «цIиб гун», «язык» - «мез», «ячмень» - «мухатIил» ва мсб.

Ингилис чIала. Bunch – кIунчI, buttock ‘ягодица’ – тIук ‘задница’, cat – ккач (ккац), cheese ‘сыр’ – ниси, chin – чине, cicada – цIицI, cock – ккек, coffin – кафан, confulsions ‘су-дорога’ – фул, corn ‘зерно’ – къуьл, cow ‘корова’ – ккал, five – вад, gal ‘гнев’ – хъел, heavy – кIеви, hilt ‘рукоятка’ – гъил, horn ‘рог’ – карч, hush hush ‘секретный’ – кушкуш ‘шептать’, ice [ais] – къайс (гелхен) ‘логово’, къайи, jackdaw – чIагъ, knuckle bone ‘анат. бабки’ – накши ‘бабки’, mead ‘напиток из мёда’ – метI, milk – нек, mosque – миски, murmur ‘жур-чание’ – мурмур, nit ‘гнида’ – нетI, nut ‘орех’ – нутIуфа ‘ореховая халва’, pussy – пиш (лезг. «писи» ‘кошка’ /«ккац» ‘кот’ ваъ/ – азерб. «пишик»), rug – рух, sad ‘печальный’ – сед ‘горе, несчастье’, same ‘тот же самый’ – гьам, sew ‘шить’– ццун ‘сшивать’, shank ‘голень’ – санкь, shawl – шал, sheaf ‘вязанка’ – шелле, sieve ‘сито’, sift ‘просеивать’ – саф ‘сито’, thigh ‘бедро’ – сагъри, toe ‘палец’ – тIуб, tree – ттар, squeeze ‘сжимать’ – чкьуьн, urine ‘моча’ – цуарин (цварин), vegetation ‘растение’ – векьер, what – вуч, whey ‘сыворотка’ – цвегь, чIвегь, whihirligig ‘волчок’ – фурфалаг, yoke ‘ярмо’ – вук ва мсб.

Ингилис, урус, азербайджан чIалар чна винидихъ къалурай маса чIаларилагъ са кьадар жаван йа. ЙатIани гьа чIаларин гзаф гафар маса къадим чIаларагъ къачунвайбур йа.

Гъу(w)-не ша-си(й) чуь тIи(н) си-ма. ЦIи-ки-ра (йегипет.) (Продуманно выбирай полезное ваше кушанье. Запомни)Къадим лезги гафар къенин лезги гафарин къене.

Тарихда чIалар дегиш хьун виридаз ччизва. Анжах гзафбуруз чизвач: и чIавуз чIалан лексика фад, грамматика лап геж дегиш жезва. Гьавиляй академик Л.В.Шербади «Лексика - дура, грамматика – молодец!» лугьудай. «Мектебдин директорди ижласдал чыхышна» лезги чIалалди я! Лезги чIалан лексикадин гзаф гафар обектив ва субектив себебар аваз маса чIаларин гафаралди эвез хьанва. Заз акI жеда хьи чи гафарин гзафбур чеб са мус ятIани дегиш жедайди ччизвай хьиз чпин къавум гафарин къене «чуьнуьх» хьана амукьнава. Существителринни глаголрин къавумвиликай маса чIалара авай хьиз лезги чIалани гзаф мисалар ава. Къенин лезги чIалан «авун», «ийин» ‘делать, сделать, совершить’ албанрин, этрусрин, пеласгрин чIалара мадни куьруь формада - «ун», «ин» хьиз ава. Къе чавай вири глаголрин масдар формадин «-ун», «-ин» суффиксриз гьа «ун», «ин» гафарин амукьаяр хьиз килиг жеда: «гьарай» ‘крик’, «гьарай+ун» («гьарай авун») ‘кричать’; «икрам» ‘поклон’, «икрам+ун» («икрам авун») ‘клоняться’; «муг» ‘гнездо’, «муг+ин» («муг ийин») ‘гнездить’ ва мсб. Са мисалра и гафарин алакъа ачух аквазва («михь» - «михьи» - «михьун», «чим» - «чими» - «чимун» ва мсб), маса мисалра и алакъа чи фагьумди кьатIузва. АкI жезва хьи, гафар арадал къверла эвел шеэрин, кьисарин тIварар (существителар), ахпани абурук «-и», «-у» гьарфар акал хъувуна тайиндин, сифетдин (грам) формайар, «-ун», «-ин» алава хъувуна глаголдин формайар къачунва. И квалахи глаголдин къене авай, ччараз существител хьиз амачир гафар, существител хьиз ччизвай, анжах талукь глагол хьиз амачир гафар винел акъуд хъийиз чаз мумкинвал гуда. Эхиримжи формадиз са шумуд мисал гъин.

Акьун ‘удариться, столкнуться’. И гафуниз чна «акь ун» ‘удар делать, столкновение делать’ хьиз килигайтIа, чавай «акь» ‘удар, столкновение’ хьиз кьабулиз жеда (и гаф за винидихъ айалрин чIала ама лагьаний). Къенин лезги чIала «акьун» гьам ‘столкновение’, гьамни ‘столкнуться’ йа. Синайдин палимпсестра авай албан чIала «акь» ‘конфликт, столкновение’ йа. Анжах чавай «гъавурда акьун» ‘понимать’ ибарада авай «акьун» гафуниз ихьтин мана гуз жедач. Са шакни авачиз инал «агъун» ‘верить’ гаф са гьикI йатIани «акьун» хьиз дегиш хьанва. Лезги чIалан «йагъун» ‘ударить’, «гатун» ‘бить’ маса гафар йа жеди.

АтIун ‘отрезать’. И глаголдиз чна «атI ун» хьиз килигайтIа, «атI» гаф чаз ччизвач (и гаф къенин лезги чIалан «кьатI» ‘отрезок ’гаф ттуш!). «АтIун» ‘отрезать’, «атIай» ‘отре-занный’ ятIа, «атI ун» ‘делать отрезок’ жеда. Ччиликай ци атIанвай чкадиз азербайжан чIалал «ада» ‘остров’ лугьузва. Гьама лезги чIалан «атI», «атIа» ‘отрезок’ гаф йа (А.Къардаш, А.Гуьлмегьамедов). Къадим туьркерин гафалагда авачир и гаф чаз амач, са ни ятIани чпин гаф авунва.

Къенин лезги чIалан «кЬатI» ‘отрезок’ хьиз ваъ ‘слой, складка’ хьиз кьабулиз жеда. Эгер лезги чIалан «кЪат» ‘слой, складка’ гаф туьркерин «кЪат» ‘слой’ гафуникай аттанватIа, туьркерин гьа «кЪат» ‘слой’ гаф лезгийрин «кЬатI» ‘складка’ гаф йа. Лезги чIалан «кЬур», «кЬуру» ‘сухой’ гафар туьрк чIалаз «кЪуру» ‘сухой’ хьиз фенва (абурун чIала «кЬ» гьарф авач) ва элкъвена къуба нугъатдиз «кЪуру» хьиз хттанва (С.Старостин).

Аттун ‘приходить’. И глаголдин дувул «атт» лезги чIала амач, анжах чун «атт ун» ‘приход делать’ хьиз гъавурда акьазва. «Атт» ‘приход’, «аттай» ‘приходивший’. Хуррит чIала «итт» ‘уходить’ гаф ава (латин чIала ito ‘ходить’ йа). Туьрк чIала а гаф «итил», «ит бурдан», «гет бурдан» ‘уходи отсюда’ хьиз ава. Къадим туьрк гафарганда «ит-» ‘толкать’ хьиз таржума авунва. «Ит» гаф «атт» гафунихъ галаз гекъигайла чаз аквазва «атт» ‘приход’, «итт» ‘уход’ чи чIаланбур йа.

Кхьин ‘писать’. И глаголдин дувул «кихь» чи чIала «чуьнуьх» хьана амазма. Чна цIув къугъвазвай аялдиз «кихьда» ‘обожжешься’ лугьуда. АкI хьайила, «кихь» ‘обжиг’ йа («кирамит ‘обожженная глина’ лагьай гаф йа; грек чIалал keramis ‘черепица’ йа). Глагол «кихь ин» ‘делать обжиг’, ‘писать обжигом’ лагьай чIал жезва.

Куьтягьун ‘закончить’. «Куьтягьун» гаф лезги гуьнгуьниз хккайтIа ама «куьттехIун» («куьтуьгьун») хьиз кхьиз жеда ва ада «куьтуь(гь) ун» ‘делать конец’, «куьтуь» ‘конец’ манайар гуда. И «куьтуь» гаф албанрин «кити» ‘последний’ ва гелхен рахунин «гъуьтIуь» ‘конец’ гафарихъ галаз сад жезва. «КуьттехIун» ‘закончить’ ва «эхир» ‘конец’ гафар сад-садах галаз къазвач («кЪазвач» ва «кЬазвач» ‘не может ходить’ чара-чара гафар йа).

Ччирун ‘научить, учиться’. «Ччир ун» ‘знание делать’, «ччир» ‘знание’. Заз и глаголдинни «ччар», «ччер» ‘письмо, бумага’ гафарин садвал аквазва. «Ччер» ‘письмо’ ятIа, «ччер ун», «ччир ун» ‘писать (чтобы учиться)’ хьун мумкин йа (латин чIалан «литература» гаф рикIел хкваш). Маракь гъизвайди ам йа хьи «чер» гаф «чернил» ‘чернила’ гафунин дувулдик ква. Завай хьайитIа «ччерун» ‘чернилдал кхьун’ лагьай чIал йа. Гелхен рахунрин «бибиъ» ‘писать на камне’, табасаран чIалан «бикIуб» ‘писать’ кхьинин са маса форма йа.

Михьун ‘чистить’, «михьи» ‘чистый’, «михь» ‘чистота’. Эхиримжи гаф чаз амач.

Къугъун ‘играть’. Этрус чIала «уис», «(къ)у(гъ)ис» транскрипцийада, ‘забавляться, развлекаться’ хьиз таржума жезва. АкI хьайила «къугъ» ‘забава, развлечение’ йа.

Кукьарун ‘допускать (к игре)’, «кукьун» ‘включиться, допускаться’. Синайдин палимпсестра (албан чIала) «кукь» ‘допущение’ гаф ава.

ИчIи ‘пустой’ гавунин дувул «ичI» синайдин палимпсесира ‘пустословие’ хьиз таржума жезва.

Гъу и(н) синайдин палимпсестра ‘загрязнять, критиковать’ мана гузва ва гьадан дувул «гъур» ‘грязь’ гаф йа.

Хун ‘разрушать; рожать’ гафунин дувул «ха» албан чIала (синайдин палимпсестра) гьам ‘разрушение’, гьамни ‘рождение’ манайар гузва.

Хьуь и(н) синайдин палимпсестра ‘поджигать’ мана гузва. И гафунин акси мана «туьхъуьн» ‘тухнуть, затухать’ къенин лезги чIала амазма.

Къенин лезги чIалан «къиб» ‘желток’, «лаз» ‘белок, белизна’, «къаз» ‘зелень’ гафар «хъиппи» ‘желтый’, «лаццу» ‘белый’, «къаццу» ‘зеленый’ гафара ава, анжах абуруз талукь глаголар чаз амач. Ихьтин мисалар пара гъиз жеда, абур веревирд авун чи буржи йа.

Ярали Яралиев
20.02.2015 847 0
Всего комментариев: 0
Имя *:
Email *:
Код *:
© 2013-2024 · Alpania-Mez Контакты Хостинг от uCoz