| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка ХУпI 1 сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара са сеферда сивиз фитIиндай кьадар жими затI.... патавай гьамга хьтин булах авахьзава, са-кьве хупI къайи яд хъвайила, гьасятда къарих рекьида. З. Гь. Ахварай авудай аваз. ХУпI 2 фарс, ярил 1) хъсан, ажаиб, гуьзел. Машаллагъ, хупI хва ава ваз... Е. Э. Испик малла Велиметаз. ХупI тIвар ава чи халкьарин арада... Е. Э. Яру, цIару гуьллуь чит. 2) адетдин тушир, пис. Мельунриз хупI фендер ава... Е. Э. Фитнекар къарийриз. ХУпI 3 к1ус гьиссерин, тайин лишандин вини дережа къалурзавай гаф. Зи къени кар чIур хьайила, ХупI жедачни шад къарияр. Е. Э. Фитнекар къарийриз. Дуьньядиз ракъин нур хупI ярашугъ я. Е. Э. Квез вуч ярашугъ я. * хупI туширни! межд. шадвилин гьиссер къалурдай ибара. ХупI туширни зун са рагъ яз, Даим цава куз хьанайтIа,. Ш. Агьакеримов. ХупI туширни!. * хупIни хупI кус 'хъсан тир, хъсан жедай' манадин ибара. [Гегьвер] - Руш за кIелиз ракъур авуна, чидач ман, гила итим рази жедатIа, хупни-хупI рази хьайитIа, тахьайтIа гьарайиз, экъуьгъиз акъваздайди я. Гь. Гь. Адетдин къармахра. [ФатIимат] ХупIни~хупI тир тухузвай гада жуван тай тиртIа, жуваз кIандайди тиртIа Гь. Гь. Адетдин къармахра. ХУШ 4 нар. гзаф. Дугъри ксар дуьньядикай ХупI гуьгьуьлар ханавачни! Е. Э. Гьарай, эллер. ХупI шадвал, темягьна каци. Е. Э. Къах тIуьр кац. ХУР сущ.; -у, -а; -ар, -ари, -ара 1) инсандин туьтуьнилай руфунин вини кьилел кьван пай. Акурла ви хур, Жеда хьи зун чIур. Е. Э. Ярдин тариф. Къизилгуьлдай хур ацIурна Дурнади хьиз гардан кьуна... Е. Э. Вун хвашгелди, сафагелди. Абур акур чIавуз зи хура са гъихьтин ятIани къушари чпин кьезил луварар юзурзавай хьиз жеда. А. Къ. Нехирбанни лекъ. Хурун уьгьуь квайдаз ихьтин настойкади куьмек гуда: чичIек, са кьил серг куьлуь авуна, хъуьтуьл жедалди некеда ргада ва аниз пурнияр, ругур яд ва вирт алава хьийида. ЛГ, 2003, 31. VII. 2) гуьнедин, дагъдин чин пад. Дагъдин хурал адакай Гзаф зурба къван хьана... Ф. Къванцин гада. Пакаман гаруни дагъдин хуралай агъуз гьерекатиз, хурук акатай векьер, къалар алчударзавай. А. Ф. Лянет. Чун Шагъ-Буба халудин «гуьмбетдилай» са кьадар винидихъ галай кIунтуниз мукьва хьана. КIунтун хура са шумуд жунгав авай. А. Къ. Нехирбанни лекь. 3) фургъундин паярикай сад, дишле. * хур-кьил гатун гл., нин мусибатдин кар хьайила, жува-жув гатун, ягъун. Хур-кьил гатаз бед гьаларив Агь алахъиз къваз, нехирбан. Е. Э. Нехирбан. * хур хъипи нуькI сущ. гъвечIи беден авай, хурудал хъипи нуькьтадин лишан алай нуькIерин жуьре. * хур экъисна нар., вуч авун дамахдив, фурслу яз. Са сеферда ранг вили Атлас вичихъ агъана. Хур экъисна патав гвай Читинив икI рахана. Кь. Ф. АтIласни чит. Синоним: кьама ялар туна. * хура аваз (хураваз) <фин> гл., вуч фикирда амукь тавун, гьаваянди хьун. «Чна адав кIел хъийиз тада, чна ам гъилерал-тупIарал кьуна хуьда, вучатIа хьана»... лугьуз, сифтедай ягъай тупар хураваз фена. Абур гьакIан руьхъвед тапанчияр хьана. Б. Гь. Гъетер. * хура акъвазун гл., вуж нин, куьн акси къуватдиз жаваб гун. Душманрин хура акъвазиз Яшамишрай яру аскер. Ф. Душманд хура къваздай аскер -Еке тир къуват ава чаз. С. С. Еке къуват. Душман кьуватлу я, чавай абурун хура акъвазиз хьанач. А. И. Самур. [Къагьруман]. - Вуна садра фикир ая, стха, Шура гъукуматдин хура дуьньядин гъукуматривай акъвазиз хьайиди туш. А. М. Къалабулух квай гатфар. * хуруз гьуд [гъил, кап, капаш) ягъун гл., ни. жува кьилиз акъудда лагьана хиве кьун, кар кьилиз акъудунин жавабдар вич тирди малумарун. Мегьамеда вич СССР-дин Верховный Советдин депутатвиле сесиниз вегьиниз разивал гана. Вичин адет тирвал хуруз гьуд яна, мадни гьевеслудаказ кIвалах давамарна. З. Э. Буругъдин устIар. Гъил яна лап вичин хуруз. Мягькемарна ада колхоз. Х. Т. Вафалу руш. «Ви са харж-харабатни герек авач, мехъер авун зи пата ава», - лагьана, хуруз капаш яна. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Ахьтин камашриз чи хамни пар я, - лагьана ялтахвилелди хъуьрена вичин хуруз кап яна. А. И. Самур. * хурук акатайвал нар., вуч авун тайинвал авачиз, вичиз кIандайвал (са кIвалах авун). Вич бригадир тирла, ада хурук акатайвал авуна. Р. Синонимар: кьил акатайвал. * хурук акатун гл., вуж-вуч нин куьн. гьалтун, дуьшуьш хьун, ихтиярда хьун. И асланди, гьар са чIавуз вичиз кIан хьайила, и ничхиррикай вичин хурук какатайди гъуьрч шиз недай кьван. Ф. Жагъура ваз са кIеви рук, Гьалт тавурай вал чинеруг, АкатайтIа адан хурук, Ахпа за ваз вучин, билбил. С. С. Билбил. Аллагь квелай рази хьуй, чан стхаяр, лугьуз шадвилелди шехьзавайбуру хурук акатай урусар къужахламишна, абурун гъилериз теменар гана. А. И. Самур. Гилани ада гьа туьркверин кьушунар хурук акатай чкадал магълуб ийизва, - жаваб гана Умма ханди хияллу яз... З. Р. Гьажи Давуд. Антоним: хурукай хкатун. * хурук кутун гл. 1) ни вуж-вуч са кIвалах кьилиз акъудиз тун патал кIевиз акъвазун. Зи гадади машин къачу лугьуз зун хурук кутуна хьана. З. Э. Зулун пеш. И агьвалатдилай гуьгъуьниз, са шумуд йикъалай туьрквери лашунин хурук кутуна дагъдин хуьрерай аскервилиз тухузвай жегьилар гваз хтана. А. И. Самур. 2) ни вуж гьар жуьредин дарвилер гун. -Дамах жеда бязибурук Ажуз кесиб кутаз хурук. С. С. Дагъустан. Синонимар: гьелекун, югъ тагун. * хурукай хкатун гл. 1) вуж нин. азад хьун, ихтиярдай акъатун. Умудсузвили агажарнавай и къачагъриз, кIвачер хадалди катна, гьар гъикI хьайитIани партизанрин хурукай хкатиз кIанзавай. А. И. Самур. Масабурун хурукай хкатай а динсуз кафир зи хурукай хкат хъийидач! - лагьана спелриз звар гана дамах гваз ам хъуьрена. А. И. Самур. 2) вуч нин амукьун, акун тавун. Гьарун Алиевичан хурукай дуьзар тавур гъалатI хкатдани мегер? А. А. Умуд. Антоним: хурук акатун. ХУРАГЬ нугъ., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гъалунихъ акална дишегьлийрин хурудал куьрсардай къизилдин, гимишдин элкъвей затI. Кири Бубад экуь суьрет Зи хуравай хурагьдава. «Самур» газ., 2004, 24.01. ХУРАЛАЙ нар. 1) кIелнавай текст гвачиз, ам рикIел хвена. А гьавадал кхьей чIални КIелдай за ваз хуралай. Т. А. Къе вуна мал... Шаирдин гуьгъуьл кьун яз кьабулна, адан кефияр хьсанзавайла, за адаз «Жанавурдинни чакъалдин мах» хуралай кIелнай, - ам чаз мектебда лезги литературадин хрестоматиядай атайди тир. А. Э. Шаирдин тарсар. 2) лап вири, вири патарихъай. Гъамни и тама чIехи хьанвайди я. Гьадазни, заз хьиз, и там хуралай чида. Адакай заз халис эвезчи жеда, ам кис хьана. З. Гь. Ахварай авудай аваз. ХУРАР сущ., гзаф. кь: ; -и, -а дишегьлидин мамар. Къизил ичер-хурар ава... Е. Э. Назани. ХУРАРГАН сущ.; -ди, -да; -ар, ~ри, -ра дишегьлидин мамар хурудал кутIунна кьадай махсус затI. ХУЬРЕВАЙ рах. > ХУЬРЕ АВАЙ кил. ХУЬР. ХУРЖИН фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кIвалин майишатдин затIар тун патал парчадикай ва я сун гъаларикай хранвай кьве хел галай къуьнез вегьедай затI. Синоним: гьебе. ХУРЛИНКI сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра хур галчIурна зарбдиз фидай 15-20 см. яргъивал авай, кIвачер квай вагьши гьайван. Синоним: чурчул. ХУРМА фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра цил авай яру рангунин къайси емишдин жуьрейрикай ширин емиш.... гъвечIи ваха вичин перемдин ценцик хурмаяр кутуна хтана, пуд вахани нез башламишна. Ф. Пуд руш: Течирдиз хурма, я къайси, дугъри-игри, дуьзни акси... Къемердин къадри вуч чир хьуй. Е. Э. Дуьньядикай бейхабардаз. Баде лагьайтIа, адлай гзаф жегьил тир. ЯтIани, вирибуру бадедин тIуьн йикъа са хурма я - лугьудай. З. Р. Зи уьмуьрдин шикилар. Мух вуч я кьван. Ам гьамиша хурмайрикай рахадай... А. Ал. Крчар алай лам. ХУРНАШ нугъ., сущ.; -а, -а; -ар, -ри. -ра хурари ван ийидайди, нефинж. ХУРРАМ 1 фарс, прил. 1) викIегь, къумбар. Тайифаяр чакайни куьч хьайид я, Хуррам ксар ватан патал кьейид я, Н. Сам. Лезги, вавай жузан за... Кьве балкIандин фургъун я, кьведни яру. Чебни хуррам балкIанар я. Р. Гь. Лацу цавун кIаник. 2) шад. Етим Эмин ви нехишрал хурам я. Е. Э. Яру, цIару гуьллуь чит. ХУРРАМ 2 нар. шад (кефияр куьк яз). Са сеферда хуррам хвенвай семен балкIан гьалайла иесидивай ам хуьз хьанач. Семен балкIанди иеси гадарна. А. И. Къиргъин. ХУРРАМВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера хуррам тир гьал. Хелеф халу гьамиша гьа ихътинди тир. Кефчибег. Адан бедрягьвал, къуваранвал са и гатфаривай тушир. Ам кьуьд-гад талгьана хуррамвилин тIамада жедай. А. Къ. Нехирбанни лекь. ХУРРАМДИЗ нар. хуррам яз. Садра къуншиди къачуна са лам, Вич гзаф темпел, буйдиз тIарам тир. Амма ар ядай - я хва кьей авам! - Чил кьве паддайвал кIевиз, хуррамдиз А. Ал. Садра къуншиди... Кьуна даим хайи чилин аваздин зил - Гагъ хуррамдиз, гагь зарулдиз къарагъна ам. П. Ф. ВацI. ХУРТ: хурт авун гл. куь вуч жуваз табиярун, жуван тебятдив кьадай гьалдиз гъун. Яхул далдамар хуртиз тахьай, Авар зуьрнеяр сустиз тахьай, Сазанал тIуб аламай, Сунадал рикI аламай, Лишанлу хуьре амай Азиз хва вай зи. Ф. Хва кьейила дидеди. Аста-аста къвадай марфадин яд чилик акатда, ада чил хурт ийида... А. А. Умуд. * хурт хьун гл., вуж галатун, куьлягь хьун. Гьафтейралди жезва хурт Накьв гун патал келемриз. ЦIекIуьд лагьай гьекьери Каф ягъизва перемриз. Ш. Къ. Перт кьуьзуьбур. ХУРТI: * хуртIар гун гл., ни низ-квез виликди ва я къвалахъди фин патал гъил эцягъун. Гачал руша пачагьдин сусан парталар алукIда ва ам хуртI гана вацIуз вегьеда, вич пачагьдин кIвализ хъфида. Ф. Бибихатун. Муькъвел агакьайла, чиликай хкатайди хьиз вилик акъатай Жачиди ам рахун-луькIуьн тавуна, хуртIар гана муькъвелай вегьена. З. Э. Муькъвел гелер. ХуртI гайиди хьиз къецел акъатай иесиди и «Ламран кике» Жабраила хьиз кьуна балкIандин къанвай сивиз са темен, ахпа са-сад хкажиз кIвачериз темен гана. Гь. М. Им къван, имни терез. ХУРТIУМ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра филдин вилик пата сив яз яргъи хьанвай пай. Ава гьакIни гужлу филер... Хуртум цавуз хкажиз. А. Ал. Крчар алай лам. ХУРУ 1 хур существительнидин актив падеждин форма. Кил. ХУР. ХУРУ 2 сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра инсандин парталдин хивелай агъуз чка, вилик пад. Нариман даш, чир тавуртIа, секин жедач сурани, Дуьз жаваб це, чи, лезгийрин, хуруда рикI авани? М. Б. Автограф. 2) дишегьлидин мам. Аялдиз хуру гана. Р. ХУРУГАН сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра кар-кIвалах ийидайла, хуруда твадай парталдин са жуьре. Хура туна хуруганар, Мукалдалди ийиз гьунар, Яшамиш хьуй а куь чанар.. С. С. Гвен гуьзвай зегьметкешар. Надежда Михайловна пенжердай килигай чIавуз хилер квачир, вили рангунин майкадин винелай хуруган тунвай са итимди муькъуьн са пата цал эцигзавай. А. А. Умуд. - Ваз дидеди лагьана, заз лацу хуруган цуз. Жибинни квай. П. Ф. Жуван руг. ХУРУН 1 хур существительнидин талукьвилин падеждин форма. Кил. ХУР. ХУРУН 1 гл.; ни вуч; -рада, -рана; -раз, -разва; -рух, -ран, -рурай, -рамир; хурун тавун, хрун хъийимир 1) гъаларикай са вуч ятIани парчаламишун. Ярди атIлас, зар храда... Е. Э. Ханум. Лезги руша гам хразва - А гамуна гъам жедани бес? А. С. Лезги руша... Яр-цIару цуьквери вичин къацу тандал нехишар атIанвай гьяркьуь ва гегьенш дагъдин дуьзенар Миграгърин артелди край халичадиз ухшар тир. З. Э. Булахдал.. 2) яргъивал авай затIар сад-садал арушнавай къайдадик кутун. Магьидин регъ алаз метIел, Зардин кифер хразва. Е. Э. Эй, зи гуьзел. КьветIелар храз сусари цIийи, Шалам илигиз къужайри къуьзуь. Х. Х. Масан баде. ХУРУН 2 гл., каузат., ни; -да, -на: -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; хур авун, хур тавун, хур тахвун, хур хъийимир 1) са патахъ алгъурун, са терефдихъ гъун. Къалин векь кьве патахъ хурна. Р. 2) куьч. терефдар авун. Ада кьуьзуьбурни «Садвал» гьерекатдихъ хурна. Р. ХУРУШУМ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра рагъ акIайдалай кьулухъ мичIи жезвай ара, вахт. Кьуд пата хурушумдин рангар къвердавай къалин жезва. М. В. Гьарасатдин майдандал. Зун хуьруьв хурушумар хьанвайла агакьнай. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Куьгьне манидин лезги аваз, гатун хурушумра пайда хьайи чими гарук акахьна. Ж. Гь. ЦIийи манидин суракьда. * хурушум хьун гл. нянрихъ элкъвенвай йикъан вахт алукьун. Хурушумар хьанмазди фад, Гъазур жеда тадиз варцел. Ф. Шарвилидикай риваят. Хуьрел серин акьалтна, хурушум жезвай. З. Э. Муькъвел гелер. Хурушум жез-тежез туьквендиз са паб атанай. М. Б. Зун кьенвач. Хурушум хьайила, къуншид гадади Асвараз Абдуллагь бубади хуьруьн кимел эверзава лагъана хабар гана. С. К. Негь. ХУРХ сущ,; -ди, -да; -яр, -йри, -йра жими кьар. ХанцI къунвай кьарадай, чекме галукьайла, чIанкьар акъатиз, инлай-анлай кIвач хурхвада гъатиз са хейлин рехъ фена. З. Э. Муькъвел гелер. И пад а пад ягъиз, кьилел хурх алаз кьвезвай вацIал рагъул тIачунин ранг акьалтнавай. З. Э. КУТВ-диз фена. Михьай чка гьасятда хурхадив ацIузвай. КIвачерик -хурх, кьилелай марф... Х. Х. Зун куьчедал... К, 1988, 23. XI. Гъен гатуз руквада, зулуз хурхада жедай. "Самур" газ., 2004, 24.I. Синоним: лемкье. ХУРЧАР(АР) сущ.; -ди( ри), -да( ра) майишатдин затIар тун патал сун ва я памбагдин гъаларикай кьве хел аваз хранавай (гьебейрилай чIехи, хуржинрилай гъвечIи) затI. Зулуз, гатфариз абурун аяларни гьа и рекьера жеда. БалкIандал. Сун хурчарда. Гьар хиле са аял. Р. Гь. Лацу цавун кIаник. ХУТАХУН (ХУТХУН, нугъ.) гл., ни вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; -0 || -а, -ин, -рай, -мир; хутах тавун, хутах тахвун, хутах хъийимир 1) са вуж-вуч ятIани санай вич эвела авай чкадиз тухун. Къагьримана шарагни вичин къеледиз хутахна. Ф. Кесибдин хва Къагьриман. Хтулди халудин кьил атIана кIвализ хутахна, адан папаз хьайи-хьайивал, гьал-кьиса ахъайна, эхирдай лагъана: "И кьил хкайвал за халудин жендекни хкида, анжах вун шехьмир ва садазни и кар хабармир". Ф. Халуни хтул. Дуьгвеяр кIвалериз хутахайдалай кьулухъ еке межлис авуна, кьуьлер, манияр лугьунар хьана. А. Ф. Риза. Аваданан кIвалин чиликай вилик вахтарин кагъазар жагъурна, абур Салегьа хутахайди элдиз кашуш хьанвай. А. А. Пад хьайи рагъ. Им муькуь шарагдиз килигайтIа, амни са жунгав кьванди я, ибур кьведни санал хутхуз жедайбур туш. Ф. Кесибдин хва Къагьриман. 2) алава яз тухун. Хъфизвай суса чи гуьзгуьни хутахна. Р. ХУТХУН кил. ХУТАХУН. ХУТIУНУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, зава; -а, -ин, -рай, -мир; хутIун тавун, хутIун тахвун, хутIун хъийимир бедендал алай партал алудун. Икрам авун патал гьар са устIардиз Салам гана хутIунна за кьилелай. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. ХУХ 1 хун глаголдин буйругъдин форма. Кил. ХУН. ХУХ 2 сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра хух сесерин ван. * хух авун гл., ни ксанвай, ахварик квайла, хух сесерин ван акъудун. Ада, Шагь-Буба халу ксанвай япунжидал ярх хьана, бармакни кьилик кутуна, япунжидин пад вичел алчудна. Ахпа кьасухдай хух ийиз эгечIна. А. Къ. Нехирбанни лекь. * хух ацалтна нар. къалиндиз хух ийиз-ийиз. Ам, кьилни столдал эцигна, хух ацалтна, ксанвай. Ш. Исаев. Завхоз. * хух кьуна нар. хъел кваз, рахан тийиз. Марат акьван шад тир хьи, адавай вичин гъвечIи вахни стха, раханни тийиз, хух кьуна, ацукьнавайди кьатIузни жезвачир. Н. Насруллаев. "Го-о-ол!" Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 |
| |||||||
|
