| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка * хийир къачун гл., ни никай-квекай 1) менфят къачун. Нагагь аватиз хьайитIа вун чархалай, Пара хийир къачур итимар валай, Вил ваз ягъиз, чеб кагьатда яргъалай... Е. Э. Стхаяр. Инсанрин ва уьмуьрдин гьаларин шикил кхьидайла, шаирди, писателди чIалан вири гафарин девлетдикай хийир къачуда, анжах ибурукай ада вичиз герек гафар хкяда. Н. А. Литературадин хрестоматия. 2) къазанжи къачун. * хийир къведай тIекве пек тун гл., хийир къведай рекьер кIевун. Куьн жуваз хийир къвезвай тIекве пек твазвайбурукай я, - лугьуз ада зи чинар кана. ТахьайтIа, куьне зи хъиляй ийизвайди яни? А. М. Мурк ракъини цIурурда. * хийир хьуй! межд. 1) тайин са кIвалах авурдаз мадни хийирар артух хьун мурад тирди къалурзавай ибара. 2) гуьзлемиш тавунвай кас атайла, жуван мягьтелвал ва шадвал къалурдай ибара. - Мурсал халу, инриз акъатна хьи, хийир хьуй, - салам-калам дилай кьулухъ хабар кьуна адавай почтадин къуллугъчи дишегьлиди. З. Гь. Ахварай авудай аваз. Синоним: хийир хьурай!. * хийир хьун гл., низ 1) жуваз авай мал-девлет артухардай са вуч ятIани хьун. 2) са кардин маналувал артух(ар)ун. Идалай кьулухъ дагъвийрин гуьгъуьниз финихъ са хийирни тежедайдн кьатIай Гъани-ханди кьушун чеб атай патахъ элкъуьнин буйругъ гана З. Р. Гьажи Давуд. * хийир-шийир сущ. хъсан-пис. Эмин Фекъир, На икI тамир. Хийир-шийир фагьумзава. Е. Э. Гуьзел Тамум. - Итим яни, тушни вун Къалурда ви уьмуьрди; Вуна гайи хийирди, Вуна тагай шийирди... А. С. Хцихъ галаз ихтилат. * хийирдиз хьурай (хьуй)! межд. 1) тайин са кIвалах авурдаз мадни хийирар артух хьун мурад тирди къалурзавай ибара. 2) гуьзлемиш тавунвай кас атайла, жуван мягьтелвал ва шадвал къалурдай ибара - Назханум, я назани, хийирдиз хьурай. Вуна ашна къаршиламишзавай тегьер аквазва заз. З. Э. Арифдиз ишара. 3) сад илирзайла, адаз лугьудай гафар. Са кас илирзайла, лезгийри адаз "Хийирдиз хьуй!", урусри "Будь( те) здоровы " лугьуда. Р. Синоним: хийир хьуй. ХИЙИРАР! межд. жуван тай-туьшдиз салам гунин гафарикай сад. Гьебеяр къуьне авай мугьман, атана агакьайла, «Хийирар, квез къуватлу», -лагьана, ада Курумаз салам гана. А. И. Къиргъин. ХИЙИРЛУ туьрк, прил. хийир авай. [Гуьлханум]. Амни са акьван регьят кар хьиз жемир ваз. ЧIехи къуллугъ зи гъиле авайтIа, за гзаф крар ийидай. Халкьдиз хийирлу крар... Ф. Б. Филиал. ТIач, пиводилай, бузадилай спиртдин кьадардалди зайиф ятIани, тIямлувилелди гьабурулай вине ава. Райондин консервиярдай заводда ихьтин хийирлу магъсул гьазурдай цех кардик кутаз жедачни? М. М. Мелер вучиз хъийизмач? Синоним: менфятлу. * хийирлу рехъ хьурай! межд. кIваляй, хуьряй масанихъ физвайдаз лугьудай ибара. Буба, кIватI хьанвай вирибуруз сагърай лагьана. фена. «Омар, ваз хийирлу рехъ хьурай», «Омар, вун сагъ яз чи патавай физва, гьа икI сагъ-саламат яз чи патав хтурай»... -тагькимар гана, ам жемятди хуьруьн кIанел кьван ракъурна. Н. М. Буба. ХИЙИРЛУВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера хийир авай гьал. Дяве куьтягь хьайила, романдин кьилин игитар халкьдин майишат гуьнгуьна хтунин къайгъудик экечIзава: абур ( Шалбуз, Мурсал, Сейран, Санжа ва мсб) майишатдин хийирлувал хкаждай цIийи рекьерихъ къвекъвезва - хазинадин суракьда ава. Ф. Асланова. Сад лагьай лезги роман-трилогия. Шегьердин кьили къейд авурвал, агалкьунар къазанмишдай мумкинвилер ава ва алай йисуз абур гзаф хийирлувилелди ишлемишда. ЛГ, 2004, 15. VII. Синоним: менфтлувал. ХИЙИРЛУВИЛИЛЕДИ нар. хийирлувал хас яз. Синонимар: менфтлудаказ, менфтлуз, менфятлувилелди, хийирлудаказ. ХИЙИРЛуДАКАЗ нар. хийир къведай, хийир авай гьал хас яз. Райондин руководство... чкадин бюджетдиз гелирар гъидай рекьерихъ гелкъвезва: ЧIулав чилерал чара авунвай 10 агъзур гектардив агакьна майданрин иесивал хъувун, цIийиз туькIуьрнавай къаналрин цикай хийирлудаказ менфят къачун, арендадин ва фермервилин майишатрин кIвалахар тартибда тун, -куьгьне сеняткарвилер, иллаки гамар хурун, арадал хкун, эвелимжи везифаяр яз, вилик ква. М. Ж. Докъузпара. Синонимар: менфтлудаказ, менфтлуз, хийирлувилелди. ХИЛАФ араб, ишир, прил, 1) дуьзвал квачир (гаф, ибара, таб). Абдуллагьа лагьай гьар гаф Дугъриди я, квачир хилаф. К. А. Кесибвал. Къамат михьи, авач ваз гаф. Къадир чидай чIехи сарраф, Ванцихъ зерре квач хилаф. Башламиша салат билбил. М. А. Билбил. 2) акси, зид. Хилаф ятIа, ни кIантIани лугьуй, гьей! Е. Э. Бахтсузвал. Мекир гзаф, гьакь ви хилаф, хиял чIур... Е. Э. Нефсиниз. * хилаф хьун [атун] гл., вуж низ-квез акси хьун. Пайгъамбардин шариатдиз гьар вахтунда хилаф хьайи... Заз са чара кIанда вакай, я чан, мубарак Исмаил. Е. Э. Мубарак Исмаил. Амма акI хьанайтIа, ам акьван чIавалди Сулеймана батраквиле, фялевиле, фялейрин ва кесиб лежберрин арада азиятдик, зиллетдик акъудай уьмуьрди адаз са эсерни авунач лагьай чIал жедай, ам гьакъикъатдиз, авай гьакъикъи гьалдиз хилаф атун, гьакъикъатдин аксина рахун жедай. М. М. Гь. ЧIехи шаир. ХИЛЕ, ХИЛЕР кил. ХЕЛ. ХИЛЕШ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра далу чими хьун патал алукIдай хилер галачир куьруь партал. Шуткьу ва адан винелай алукIнавай яйлух, кьуру чандал алай ва гъадав кьурвал гьал кумачир, йис янавай хилеш. хилешдин кIаникай квай яргъи булушка - вири чIулавбур тир. А. Къ. Нехирбанни лекь. Синоним: далу. ХИНЕ туьрк. сущ. чIарариз, гъилериз ядай ранг ийидай порошок. Хинедавай лацу гъилер Аманат яз амазмани? Е. Э. Зи азиз. ЦIвелер, гъилер хинедавай сусаркай Садни зи кIани ярдиз ухшар туш. Е. Э. Ухшар туш. – ТIуьна кIанда, тIуьна! Са бадидавай чIемни тIуьн тавур аялдикай гьихьтин жегьил хьурай?! ВетIре кIасзамаз къведа адаз цIай ва ам хинеди ранг чиниз янавай зайифди жеда! З. Р. Зи уьмуьрдил шикилар. * хинеда тун гл., ни вуч чIарариз хинедин ранг ягъун. Хинеда тунвай яру чуру квай мешедидин бицилди хъуткъутI ягъизвай къацу рекIв алай пухлу къавурмадал Къаюман темягъ фена. З. Э. КУТВ-диз фена. * хине авай > хинеда авай кил. хине. ХИНЖАЛ кил. ХЕНЖЕЛ. ХИНИН (ХИНА, ХИНИ рах.) урус, сущ.; гъвечIи таблеткадин формада авай, цIаяринни саралухдин тIямдиз туькьуьл дарман. - Хъипи машмаш хьиз я тини, Фан рангни я яру хини. С. С. ГьажикIа. Мез ширин, вич туькьуьл хини, АкI жедайд туш хьи партини, Сарариз гуз векъи куьни, гьакI жедан бес лайих, юлдаш? С. С. ХИНКI сущ.; -ди. -да: -ер, -ери, -ера тинидин кьелечI чкалдикай ийидай хуьрекдин са гъвечIи кIус. Гила абур, хинкI сивиз вегъиз, ара-бир якIун кIус къачуз, куьлуьз-куьлуьз, ихтилат суьгьбетдик квай. З. Э. КУТВ-диз фена. ХИНКIАР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра тинидин кьелечI чкалдикай тIама-тIама атIана як кваз ийидай хуьрек. Сардар кIвализ гьахьайла,... - Вув, хинкIар амач-е. Эхиримжи чкалар за жуваз акъуднай, язух къведай тегьерда лагьана къариди. Гь. Къ.. Четин бахт. Гьажимурадан десте хинкIар нез ва хъивегьиз ацукьнавай. С. М. ЦицIигъ-наме. Гъам Балыкесирда, гьамни хуьре лезгийри гзаф дадлу афарар, хинкIар, хешил, пичIекар чразва. Къадир халудин папа мугьманар паталди хъчарин афарар чранай. Р. Гьасанан, И. Мегьралиев. Яргъа ра авай жуванбур || «Самур» газ., 2002, 25.1 ХИпЕ, ХИПеЗ, ХИПеН хеб существительнидин падежрин формаяр. Кил. ХЕБ. ХИпЕХъАН сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра жемятдин ва я тайин са майишатдин хипер хуьзвайди. Ярагъмедан вилерал хьиз нехишар авур Камил суьруьдин вилик квай тIвар-ван авай хипехъан Пеленган патав фена. Гь. М. Им къван, имни терез. Къуьд аранда акъудай хипехъанрин гатфарихъ суван чIафариз, гьакIни чпин папарин-аялрин патав хтун асул сувар жедай. Ф. Б. Миф. Хпехъанриз яшайишдин, кулътурадин рекьяй яратмишнавай шартIарикай куьрелда лугьун. К, 1985,4. II. ХИПЕХъАНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, - илера жемятдин ва я тайин са майишатдин хипер хуьзвай пешекарвал. Хпехъанвилин рекье зурба я вун чирвилиз, Гаф авач ви кIвалахдиз, хва я вун эркек, дадаш. А. Мут. Сагърай Асанбек дадаш. - Гила ухулвияр квел машгъул я? - Хипехъанвилелни, малдарвилел. ЛГ, 2004, 19. VIII.... хак акъатнавай тахсиркарвилерин вилик пад кьуна, гъам общественный ва гъам хсуси майишатра малдарвални хипехъанвал, саларбанвални магъсулдарвал артмишдай серенжемар къабулна... ЛГ, 2004, 15. VII. * хипехъанвал авун гл., ни Курума гъам лежбервал ва гьамни хипехъанвал ийизва. А. И. Къиргъин. ХИПЕХъАНВИЛЕЛДИ нар. хипехъанвилин пеше кьилиз акъудуналди. Хипехъанвилелди кьил хуьдайбур амач, - гила тарашанвиледи кьил хуьн муд хьанва. Р. ХИПИЗ нар. хъуьтIуьн хиб тир вахтунда. ХИР 1 сущ.; -и, -е; -ер, -ери, -ера прунз цун патал махсус жуьреда гьазурнавай чилин мезре. Гьи мезреда хьайитIа хир... С. С. Къиздирмадиз. Виликдай прунз битмишарзавай хирер амай. ЛГ, 5992,25. IV. ХИР 2 рах., кIус лугьузвай фикирдин маналувал хкаждай гаф. -За вак еке умуд кутазва хир. А. А. Пад хьайи рагъ. ХИРДЕ 1 фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра хайи дуьгуь, чIахар. * хирде авун рах., гл., ни къайда чIурун, дуьз къайдадивай къерех хьун. Месела, «Дуствилин» 2, 3, 4 нумрайрай ихьтин гафар дуьшуьш. жезва. «Чалишмишзавай» ( чалишмиш жезвай), «Мавгъумату» ( мугьуматдин), «гъалибдихъ» ( гъалибвилихъ), «фий» ( фирай), «( А) къудна» ( акъудна),. «( А)вай» ( авай), «къваз ( акъваз), «Армид» ( Армияди), «гъулданд» ( гъулдандин), «душманд» ( душманди) ва масабур. Гафар икI хирде авуналди, грамматикадин рекьяй дуьз кхьинин къайдаяр векъидаказ чIуруни... чIалан ва произведенидин вичин ери агъуз аватунал гъизва. А. С. Жегьил шаиррин яратмишунин бязи месэлайрикай. ХИРДЕ 2 || ХИРДА прил. куьлуь. Цура къарамал жезва, КIвале - хирда хизан. Рак лацу живед кьазва, Чна вучин, аман! Ф. * хирде авун гл. куьлуь авун (пул). Виш манатдин пулунин чар за хирде авуна. Р. * хирде пул вуч куьлуь пул. * хирде-хурушчи сущ. са меселада куьлуь-шуьлуь крарал алахънавайди. * хирде-хурушчивал авун гл., ни асул метлеб авай еке крариз фикир гун тавуна, куьлуь-шуьлуьйрал алахъун. ХИРДЕВУТ араб, т-б, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра майишатдин куьлуь-шуьлуь затIар. ХИРЕ, ХИРЕЗ, ХИРЕР хер существительнидин формаяр. Кил. ХЕР. ХИРИТI: * хиритI авун рах., гл., ни вуч 1) чан кумачир гьалдиз гъун. Хиперни яваш-яваш хиритI ийида, -лугьуз хуьре акахьай рахунар къизгъин тир. З. Э. Муькъвел гелер. Синоним: тукIун. 2) маса гун.... кIвале лап кьве тондилайни гзаф ичер ава. Магъамедсалегъахъ галаз Урусатдиз фена хиритI авуртIа, еке пул я, жувни архайин жеда. А. А. Лезгияр. 3) куьч. харжун. Дустарни галаз Зилфукъара столовойда ацукьна са тIимил вахт алат тавунмаз 1.700 манат хиритI авуна. И. В. Чирхчир. ХИРУРГ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра операцияр ийидай духтур. Зунни хирург хквезвай чи, Лиф кьуна гъиле. А. Ал. Лацу лифер. ХИРХЕМ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кукIурай куьлуь къванер. ХИТРЕС сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра куьлуь гьайвандилай сар твадай, куьруь ийидай алат. Цавун бязи чкайрилай хитресди янавай хипен къвал хьиз лакI-лакI хьанвай кьери ва лацу булутар аквадай. А. Ф. Лянет. АлакьдайтIа, адаз гилани са кар кьадай: гьа кIунтI хьиз чкIанвай яргъи чIарар алай адан кьилив хитрес гваз агахьдай. Б. Къ. Къарачи. ХИФЕТ араб, шиир. сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. –ра дерт, гьам, Кьве паб я инсандиз хифет, эй, бейгьал. Е. Э. Герек туш. Зерре заз гьам, хифет авач. Е. Э. Чуьхвер. Маса рекье агакьдайди нифрет я квез... Кьве дуьньяда амукьдайди хифет я квез... М. Ж. Куьтягь хьана жибинда пул... * хифет чIугун гл„ ни дертлу хьун, гъамлу хьун. КIвалахнай дахди а чIавуз муькъвел. Дяведин йис тир чIугвазвай хифет. Х. Х. Бубадин рекьер. ХИФЕТАРУН > ХИФЕТАР АВУН гл., ни дерт, гьам чIугун. Зун амукьна хифетариз, гъамариз... Е. Э. Шеда зун. ХИХ! межд. арабадик ва я цаник квай мал кьулухъ фин патал лугьудай гаф. ХИХИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра хъуьруьнин лишан яз сивяй акъуддай хи-хи-хи сесер. - Абат... Абат хи... Хи-хи! Ха-ха-ха! - Хелеф халудивай сакIани хъуьруьн кьаз жезвачир, А. Къ. Нехирбанни лекь; ХИЯЛ араб, сущ.; -ар, -ри, -ра кьиле гафаралди ва гьиссералди тайин хьайи са мана. Фикир бургъа, фиил къавгъа, бед хиял... Е. Э. Нефсиниз. Рушан хиялрикай аян хьана, гадади са уьтери адахъ вил язава. Б. Къ. Къарачи. "Яраб - Алидарахъ вуч хьанатIа?" - гьасятда чIуру хиял фена рикIяй. Н. И. Сирлу межлис. Гьакъи къачуз авуна ял, Девлетлу хьун тир ви хиял. С. Ярагъви ашукь Уьзден. Зи гьар хиял я ваз аян: Агакьра зи дуьадин ван Асибурув, угърибурув - Вирибурув, вирибурув! А. Къ. Эй сад Аллагь! Хейлин яшар хьанвай, бедендик са артух къуват кумачир касдиз вични рикIе дерин хиялар гьатайла, лап азарлудаз хьиз, къарагъиз кIамукьзава. М. В. Гьасаратдин майдан. Синоним: фикир. * хиял(ар) авун гл., ни никай-квекай кьиле гафаралди ва гьиссералдин тайин са мана арадиз гъун. Хиял ийиз гъафил жемир... Е. Э. Гуьгьуьлдиз. Гагъ чанардив ярх жеда чин каникна, Бубадикай ийиз туькьуьл хиялар. А. С. Ислягьвилин шикилар. Синонимар: хиял{ар)ун, фикир авун. * хиялри тухун гл., вуж кьиле гафаралди ва я гьиссералдин тайин хьайи са манадин таъсирдик кваз маса затIни гьисс тавун. Амукьна Лейли хиялри тухуз, Акъатда Сефер яргъариз гзаф. А. Ал. Вафалувал. Беневша хиялри тухвана, ахпа ада бирдан жузуна: - Де, Магьини Дилбер вахар тирни? Гь. Къ. Магьини Дилбер. Саша са геренда секин хьана. Ам хиялри тухванва. М. Б. Зун кьенвач. Имиралидин суьгьбетдиз яб гайи Абас сифтедай аламат хьана, хиялри тухвана. М. В. Гьарасатдин майдандал. ХИЯЛАРУН аспектив, ХИЯЛУН гл„ ни никай-квекай; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; хиял( ар) авун, хиял( ар) тавун, хиял( ар) тахвун, хиял( ар) хъийимир кьиле гафаралди ва я гьиссералди тайин са мана арадиз гъун. Вуна хиялна: дуьньяда Угъри, фасад жеч лагьана... Е. Э. Вирт квахьайдаз. Атана Эрдебилдин яхадал акъвазайла, Надир-шагьди... чадурадик хъуьтуьл хъуьцуьганрин арада регьятдиз агалтна ва вилер мичIна гьадакай хияларзавай. З. Р. Гьажи Давуд. Синонимар: фикирарун, хиял(ар) авун. ХИЯЛЛУ прил. кьиле гафаралди ва я гьиссералдин тайин са мана авай. - Иер тIварар я, де, - хияллу яз лагьана руша, разивилелди... Гь. Къ. Магьини Дилбер. * хияллу хьун гл., вуж хиялдик квай гьалда хьун. Уьзден хияллу хьана. С. Ярагъви ашукь Уьзден Тамум са герен хияллу хьана, ахпа ада явашдиз лагьана... М. В. Гьарасатдин майдандал. ХИЯЛЛУВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери. -илера хияллу тир гьал. ХИЯЛЛУВИЛЕЛДИ нар. хияллувал хас яз. Синонимар: хияллудаказ, фикирлудаказ. ХИЯЛЛУДАКАЗ нар. хиялдик квай гьалда аваз. Синонимар: хияллувилелди, фикирлудаказ. ХИЯНАТ араб, сущ.; -ди. -да; -ар, -ри, -ра зиян хкатдайди. Раснавайди ажалд машин, Инсанриз цIийи хиянат! А. Ф. Дяве. Дуствиликай, вафалувиликай, дустунин хиянат веже текъвервиликай Эмин кьилди дустариз лагьанвай шииррани раханва. М. М. Гь. Сифте. гафунин чкадал, 1948. Къуй ракьинин нурар адал бул хьурай, Турфанривай тахьуй адаз хиянат. А. С. Руфунал залай дишегьли. Синонимар: хаин, вафасузвал. * хиянат хьун гл., зиян хкатдайди хьун. Ада и карда маса гунуг, хиянат хьун мумкин гьисабзавай. А. И. Самур. ХИЯНАТ прил. зиянлу. ХИЯНАТВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера хиянат тир гьал. Синонимар: хиянаткарвал, хаинвал, вафасузвал. Антоним: вафалувал. * хиянатвал авун гл., ни низ хиянат тир гьал арадиз гъун. Гьеле сифте гатфариз Мегьамедсалегьа авур хиянатвал рикIелай алатзавачир. А. А. Лезгияр. Душманди ийизвай хиянатвилерни зулумар акурла, ада жемят кIватIна, гьамиша хьиз, абурун рикIер секинарун патал, са мани лагьана З. Гь. Лезгийрин риваят. Сннонимар: хиянаткарвал авун, хаинвал авун, вафасузвал авун. Антоним: вафалувал авун. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 |
| |||||||
|
