| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка ХЕКЕНДАЗ фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кIвалин чилелай кул элядайла, зирзибил кIватIдай лопатка хьтин къаб. Ада гатай маша, шекер хадай хех, хекендаз авачир кIвал хуьре бажагьат авай жеди. З. Гь. Уьмуьрдин сирнав.... абурун гъилерикай хкатзавай шейэрин тум-кьил авачир: перер, дергесар, якIвар, дегьреяр... машаяр, хкендасар. "Лезгистан" журн. 1991, №0. ХЕЛ сущ.; -иле, -иле; -илер, -илери, -илера 1) тарцин тандилай экъечIнавай яргъи пай. За чIемерук расзава хел атIана. А. С. Агьзур йисар я.... И хилелай а хел кьаз, и хилелай а хилел вич хкажиз, ам, къе вичи кIватIай хьархъар хьиз, къацузмай чуьхверривни агакьна. А. Исм. Алукьдай ахвар. 2) жуьт паяр авай парталдин, кIвачин къапарин са пай. Руш тадиз, вич садазни чир тахьуй лагьана, кIвализ хкведайла, кIвач цIуьдгъуьнна, адан чекмедин хел яд авай вириз аватда. Ф. Бибихатун. Перемдин хел гьяркьуь мийир, Ярдин дуллух атIанава. Ф. Руш чухвадин хилел ксана. Къужани, чухвадин хел атIана, кIвализ хъфена. Ф. КIватIаш - Вуна итимриз са жеминай пияла це, ни гьаясузвал авуна, ви гъил къуртIа, гъадан спелдин хел атIутI. Ф. Халуни хтул. Хъипи читинин булушкадин гьяркьуь хел къакъажна, Зелфиди гъил це твазвай, булах галай патахъ са гьихьтин ятIани къаралту малум хьана. А. А. Умуд. 3) илимдин, майишатдин тайин са пай, рехъ. Колхоз гъвечIиди тир, майишатдин кьилин хелни малдарвал тир. А. А. Умуд.... багъманчивал гилирдалди артух туш. Еке гилир гузвай маса хилерни ава. А. А. Лезгияр. Гемотология -им илим лап вилик фенвай девирдани медицинада вичин вири сирерай гьелелиг кьил акъудиз тахьанвай хилерикай сад я. ЛГ, 2003,13. ХI. * терездин хел. * хилер къакъажна нар., вуч авун лап рикIивай, вири къуватар желбна. ЦIийи начальник яркIиви Ярмет хилер къакъажна кардив эгечIна. З. Э. РСФСР-дин лайихлу духтур Сафаралиев. ХЕЛВЕТ 1 араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кьилдин, масадбур авачир чка. КIанди хелветда Кьведни гуьзел яр. Е. Э. Ярдин тариф. Фагъирдиз гьуьрмет, Муьруьддиз хелвет... ХупI ярашугъ я. Е. Э. Квез вуч ярашугъ я. Сир ахьайиз дамагъ чагъдиз, Хелветда кеф чIугваз кIан я. Е. Э. Акваз кIан я. ХЕЛВеТ 2 прил. масадбур авачир, кьилдин тир. Дагълара, тамара, хелвет дерейра вичи гайи зиянрал рази тахьана, са кьуз им лап хуьруьн мукьув атана. Ф. Зиянкар жанавур. Сир ахъайиз, дамагъ-чагъдиз, Хелвет кIвале аваз кIан я. Е. Э. Акваз кIан я. Ацукьда чун хелвет КIвале, гъил-гъилеваз, вил-вилеваз. Фагьумда мад дуьньяд гьалар, Гафарда мад кьил-кьилеваз. Г. Асланханова. Гафара заз. Нянин мензилдив агакьайла, ара хелвет береда вичелай вилер алуд тийизвай рушан япал Риза-Къулиди кьуд-вад хуш келима лагьана. З. Р. Гьажи Давуд.... гьахътин хелвет тIеквенар чизвай заз ана. М. Б. Шапка. ХЕЛВЕТ 3 нар. масадбур авачиз, кьилди, тек яз. Яр ацукьна кIвале хелвет... - Зардин кифер хразва. Е. Э. Эй, зи гуьзел. Жув, хьайила эвел халкьар арада, - Гила хелвет, хажалатдик кьурада... Е. Э. Дустариз. Зи Сулейман, гила, гъелбет, Фикир ая вуна хелвет, Кесиб юлдашриз медед, Гьуьрият заман хьана хьи. С. С. ХЕЛВЕТВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера хелвет тир гьал. ХЕЛВеТДАКАЗ нар. хелвет гьал хас яз. Синоним: хелветдиз, чинеба, чинебадаказ. ХЕЛВЕТДИЗ нар. хелвет яз. Евадихъ галаз хевлетдиз амукьай вахтара Гитлера адаз Гётедин ва Шекспиран шиирар хуралай кIелдай. Х. Ш. Ева Браун. Синоним: хелветдаказ, чинеба, чинебадаказ. ХЕМИР араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра чрадай фу хъуьтуьлди ва яцI квайди хьун патал тинидик кутадай затI. Хемир кутур тини хьиз, вун, ДакIуна, лап къакьан жемир. С. А. Хемир... Синоним: гъвар. * хемир фу нугъ., сущ. хемир квай тинидикай чранвай фу.... Гьасретаз хуш, адан чухвадал капI ийидай, са хемир фу хътин паб я цаварал, я чилерал хьанач. Ш. Исаев. "Зи фонарар". Синоним: къатай фу. ХЕМИРГАН сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра хемир авай, хемир хуьдай къаб... ган суффиксдин куьмекдалди лезги чIала хейлин гафар арадал атанва: тIурарган, хемирган, крчарган, мегъверган, мукуган ва мсб. И. Жаватов. Са макъаладин гелеваз || ЛГ, 2005, 17. VII. Синоним: гъварган. ХЕМИС араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра арбедилай гуьгъуьнин, жуьмядилай виликан югъ. Хемисдилай хемисдалди кьуд мехъер, кьуд компания ва кьуд лишанар тухун авачир са гьафтени жагъидач. И. В. Чирхичир. Хемисдиз кьил кIвалахик акахьнавай Зайнабаз, гъиляй са карни къвен тийиз, курпашман яз, гъамуник акатнавай руш акурла, гзаф залан хьана, А. И. Самур. ХЕМИСАР сущ.; 1) сад кьейи йикъалай инихъ са хемис югъ алатай кьван вахт. 2) кьейи касдин руьгьдиз бахшна сифте хемис юкъуз гудай тIуьн. Вири рази авуна, хемисарни хкатна, хзанар са тIимил секин хьана. А. Ф. Бубадин веси. ХЕН сущ.; -ине, -ине; -инер, -инери, -инера гъуьлуьн стха. Хурушумни хьана, ам хъфизвачир. Адан ният амукьун тирди акурла, стхадин суса хиневай, вун хъфин вучиззавач, лагьана хабар кьуна. Ф. Буьркьуь темягь. Адахъ хен - рагьмет хьайи гъуьлуьн стхани ава. Р. Гь. Лацу цавун кIаник. Къе йифиз зун куь кIвале амукьда, жаваб гана хине. ЛГ, 2004, 26. VII. ХЕНДЕДА(Й) 1q фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра уьмуьрдин юлдаш амачирди (дишегьли ва я итим). Адан папаз, хендеда хьуналди, ферлу итимар гьат техйиз кичIезвани? Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз ХЕНДЕДА(Й) 2 прил. уьмуьрдин юлдаш амачир. Хендедай папар садан рикIелни къвезвач. ЛГ, 1992, 23. IV. * хендеда итим сущ. паб амачир итим. * хендеда паб сущ. гъуьл амачир дишегьли. Йикъарикай са юкъуз и рушан диде кьена. Ибурун кьуншидал алаз жеда са хендеда паб. Ф. Бибихатун. Атайла са хендеда паб, Рипе къуьлуьхъ кхьиз запаб, Къазанмиша гьахьтин суваб. С. С. Фекьи. Дишегьлияр гзаф! Тарцел алай емишар кьван ава, жегьил сусарни ава, гъуьлер эхиримжи сефердиз ракъурай хендедаярни ава. А. А. Лезгияр. Урус пачагьлугъдин тахтунал Петрдин стхадин хендеда руш Анна Ивановна атана... З. Р. Гьажи Дауд. Бубани кьенваз, хендедади хуьзвай кьве аял... ЛГ, 2003, 4. ХII. ХЕНДЕДАВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера хендеда тир гьал. Идриса зи хендедавилин уьмуьр вичин аялвилелди гуьрчегарна. Н. Шихнебиев. Чарад.; ХЕНДЕДАДАКАЗ нар. хендеда тир гьал хас яз. ХЕНЕК сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра азарлу инсан. Гьич хенек кими жеч кIвале, Гьамиша азар чка я. С. С. ХЕНЕКВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера хенек тир гьал. ХЕНЕКДАКАЗ нар. хенек тир гьал хас яз. ХЕНЕКДИ сущ.; -да, -бур; -бурур, -бура азарлуди.... дегь накьварал грекрин, Хадайди - хаз, рекьизмачир хенекди... З. Ш. ХЕНЖЕЛ ||ХИНЖАЛ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра тиядин кьве патални мурз алай, къакъара туна хуьдай хци яракь. Вири - кьилерал бухари ва женгери бармакар алукIна, хурал везнеяр алай чергес чухваяр алаз, юкьвара чуларни туна, чIуларикай хенжеларни куьрсарна, дамахарнавайбур! А. Къ. Нехирбанни лекь. Пачагьлугъди и уьлкведиз гъун къадагъа авунвай шейэр ва товарар, гьа гьисабдай яз гъуьрчехъанвилин тфенгар, чукIулар, хинжалар, турар... гъунал къадагъа алайди шестикьарзава. ЛГ, 2003, 13. XI. ХЕНЦI сущ.; -ини, -ина; -ер, -ери, -ера кикIлам. ПемпIеша адан ютуррин арада кьил туна, анриз ва ахпа кьаскъанриз сас гузва. Хурариз, гарданриз квалар ийизва. ХенцIер, нетIер жедай чкаяр кицIиз чизвай. М. В. Гьарасатдин майдандал. ХЕР фарс, сущ.; -ире, -аре; -ирер, -ирери, -ирера бедендин са тайин чкадал иви авахьдай кьацI. Жунадивди Мусадин хер ~кутIазва. Х. Т. Дагъустандин баркаллу рухваяр. Адан итим кIвачел залан хер алаз набуд тартани, чаз хизандин мергъяматлувал, хъсанвал чир хьана. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. * хер авун гл„ ни-куь нел-квел сагъ бедендин са тайин чкадал иви авахьдай кьацI авун. Цавдар къванцелла. Кьилни къене туна. Курпашмандиз. Идал са ни ятIани хер авунва лагьана фикирна за. А. Къ. Нежирбанни лекь. Синоним: херун. * хер акурди хирен устIар жеда мисал 'пис кардин гъавурда гьахьтин кар жуваз акурла, жуван кьилел атайла, гьатда' манадин мисал. Амма, хер акурди хирен устIар жеда лагьайвал, гьа и татугайвилерини адаз уьмуьрдин тарсар гана, къастунал кIеви авуна. Б. Гь. Къарид руш. * хер хъхьун гл. иви авахьдай кьацI сагъ гьалдиз хтун. * хер хьун гл., нел-квел сагъ бедендин са чкадал хци затIуналди, гуьлледалди кьацI хьун. И дяведа Къаюман кIвачел хер хьана. Адавай Бакудилай анихъ физ хьаначир. Ам госпиталба амукьна. З. Э. КУТВ-диз фена. * хер цIийи хъувун гл., ни нин рикIиз тIарвал гайи дуьшуьш, вакъиа рикIел хкун. [Халисат хата]. Ой, Салман дах, вучиз вуна хер цIийи хъийизва. Н. А. Сифте къван. Чехи бубани баде патал и чемадан фад алатна куьтягь хьанвай дяве рикIел хкидай, куьгьне хирер цIийи хьийидай затI тир жеди... Гьавиляй адакай рахунин лазимвални авачиз аквазвай заз. А. Къ. Нехирбанни лекь. * хирериз кьел ягъун гл., ни нин рикIиз хьанвай тIарвал мадни деринарун. [Айнар], -Аквар гьаларай, Салман дах, захъ гуьзлемишдай кас авач. За вавай тIалабзава, зи хирериз кьел ямир. Н А. Сифте къван. Къизгъин жезва хирерин тIар, Алухмир тIун на кьел, залум! С. А. Веревирдер. ХЕРЕК сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра чIехи кIвалера, муьхцера юкьван гьварцик кутадай даяхдин гул. Херек кутун тавуртIа, кьав ацукьун мумкин я. Р. ХЕРУН рах., гл., ни-куь нел-квел сагъ бедендин са чкадал хци затIуналди, гуьлледалди кьацI авун. Адан рикIел херай касдиз лянет хьуй, Гила чиррай а хер сагъар хьийирвал. А. С. Къуй дуьньядал гзаф хьурай... Синоним: хер авун. ХЕРЦЕЛАГ куьгь., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра гичинрин са жуьре. ХЕСЕТ || (ХАСИЯТ ктаб) араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра жув тухунин, масадбурухъ галаз алакъа хьунухьин лишанар, кьетIенвал. # ~ акатун, ~ хкатун, ~ хкудун; пис ~, чIуру ~. Фад чидай чаз ви хасият. Бес я на чаз гай азият. Чаз герек туш ви насигьат, Вавди гумач чи авсият, Вун квахь, кьей куьгьне замана. С. С. Вун квахь, кьей куьгьне замана. Мифтягь, вак квайди вуч хасият я? Са кIвалах ийидайла, тади къачумир, куьдра алцума, садра ятI. А. А. Пад хьайи рагъ. Вагьабаз Къудухан хесетар хьсандиз чизва. М. В. Гьарасатдин майдандал. А папарин хесетар гъихьтинбур тир, абурукай а хесетар гьикI хьана хкатнатIа, ахъаюн лап яргъал фида. А. Муграгъви. Ажалдин хура. - Агъамет халу, вак шумуд хесет ква? Агъамет халуди жаваб гана: - Зи хесетар жемятди лугьурай, ви хесетар за лугьун. - Рази я зун, - жаваб гана а касди. - Вун ахмакь я. - Хесетар гьинай, ахмакьвал гьинай? - хъел атана рахана а кас. - Яни вак кьве хесет ква. - Гьибур я? - хъел яваш жез башламишна адан. - Сад лагьай хесет: ваз вун бегенмиш кас я. Къвед лагьай хесет: вуна вун виниз кьадай лавгъавал я. М. Ш. Нукьсанар. Синонимар: зат 2), къилих. * чIур жедай хесет. ХЕСИ араб, прил. эркекдин маяламишдай къуват операциядалди магьрум авунвай. * хеси авун гл., ни вуч эркек гьайван маяламишдай къуватдивай операциядалди магьрум авун. Цаванрин колхоздихъ са яц авалдай виликдай... Ирид-муьжуьд сятда цанни цана хтайла, зими жунгаврин кьула аваз, хеси авунватIани, калер гьализ куьчейра жедалдай. М. Б. Шапка. ХЕСИВАЛ сущ.; -или, -иле; -цлер, -илери, -илера хеси тир гьал. ХЕСИС прил. масад(бур) алцурариз алахъдай. Синоним: амалдар, кьве чин алай. ХЕХ сущ.; -ини, -ина; -ер, -ери, -ера 1) гъиле авай паюнал илисуналди са вуч ятIани сививди кьуна, чуькьвена акъуддай ва я хадай алат. # хехиналди тахтадай михер акъудун, хехиналди шекер хун. 2) дергесдал кIвалахдайла, регьят хьун патал адан тумунал эцигдай махсус затI.... гадади, са гъвечIи маргъв тухвана, дергес вахкана. Ма, дуст кас, им заз ярашугь затI туш. Жувахъ галаз вердишди хъсан я, ада гъиле кьадай хех алай вичин кьезил дергес вахчуна. Б. Гь. Заз эвера. * шекер хадай хех ХЕШИЛ фарс, сущ..; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гъуьруькай кьетIен жуьреда гьазурдай хапIа. Хешилдиз гзаф некни, чIемни, виртни яна, ада, вичин зурба кур кьведра ацIурна, недай. З. Р. Зи уьмуьрдин шикилар. ТIимил ятIа, япунжини Вугуда вав турни галаз... Хешил авай кур гудани, КIарасдин са тIурни галаз? А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Гьам Балыкесирда, гьамни хуьре лезгийри гзаф дадлу афарар, хинкIар, хешил, пичIекар чразва. Р. Гьасанан, И. Мегьралиев. Яргъара авай жуванбур || «Самур» газ., 2002, 25.I. ХЗАН кил ХИЗАН ХИБ сущ.; -пи, -пе хъуьтIуьн лап мекьи вахт (лезги календардалди 22 февралдилай 15мартдалди вахт). Къуьд алукьнавай. Живер къалин тир... Хиб алукьна. Циравар калуз къведай вахтар хьанвай. 3. Э. Кек галкIизва. Эхиримжи югъ я чишин, пака хиб жеда Чуьлда сифте-сифте рангар лазни къиб жеда. И. Гь. ХИБРИ прил. акьулдиз зайиф. -Яда, гьей! Вуч хибри амаларзава? Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. * хибри хьун гл., вуж акьулдиз зайиф гьалдиз атун. - За авур меслят, зи рикIел лап хъсандиз алама, зун акьван хибри хьанвай кар авач. С. Гь. КIири Буба. Синонимар: акьул фин, сефигь хьун. ХИВЕ, ХИВеЗ, ХИВеН, ХИВеР хев существительнидин формаяр. Кил. ХЕВ. ХИВЕВАЙ > ХИВЕ АВАЙ кил. ХЕВ (* хиве аваз хьун). ХИВЕЛАНГ || ХИВЕЛГАН кил. ХЕВЕЛАГ. ХИВЕЦI сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра чичIекдин чиликай хкатна гьавадал жедай къацу пеш. ХИЗАН || ХЗАН араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра мукьвавал аваз (диде-буба ва абурун аялар) санал яшамиш жезвайбур. Азарлудаз дармандайла, гьакимар, Кесиб касдин кIвалин хизан рикIел гъваш. Е. Э. Ина л и патаз, я а патаз мейил тийизвай, иллаки са фикирдал алачир хизанарни авай. Гь. М. Им къван, имни терез. ☼ 1964 - йисалди хзан кхьин орфографиядин къанун тир. * хизан текьейди обр. са яшдинбур сад-садав рахадайла, ишлемишдай ибара. -Ништа, кIвал къени хьайиди, а хзан декьейдан къекъуьнар Мислиман къекъуьнар хьиз аквадай кьван. А. Ф. Газет. [Буржали] - Рази хьухь, хизан текьейди, ваз рушахъ, адалай артух гудайди жагъидайди хьиз яни? Чалай артух гудай маса кас жеч, рази хьухь. Гь. Гь. Адетдин къармахра. - Хзанда гьар са хци кIвалин майишатдик са пай кутуна кIанда. Има лап фадлай авай, амма пара акьуллу адет я. А. А. Лезгияр. Синоним: хизан сагъ хьайиди. * хизан сагъ хьайиди [кас] обр. са яшдинбур сад-садав рахадайла, ишлемишдай ибара. [Кукул] -Вак вуч тади ква, хизан сагъ хьайиди. Тади къачумир, исятда акъатда чамарар. Гь. Гь. Адетдин къармахра. Чин чIур тавуна бес за вуч ийида, хзан сагъ хьайиди ( вичин туьнтвиляй адаз «хва кьей кас» лугьуз кIанзавай, амма жуьрэт ийиз хьанач). Къ. Къ. КIири Буба. - Низ герек я, яда? Хзан сагъ хьайиди, мисал патал, ша зун гьахълуди жен. 3. Гергерви. Бакъарей Бакъураякай нагъил. Синоним: хизан текьейди. Антоним: хва кьейди. ХИЗРИ туьрк, сущ.; -ди, -да ) 1) кеферпатан гар. 2) (чIехи гьарфуналди- X) лезгийри Юргун лугьузвай хуьруьн тIвар. Я Хизрида, Я Нуьгведа, Белки, гьич жеч ихьтин емиш. Е. Э. Чуьхвер 3) эркекдин хас тIвар: Хизри. Ахпа, туькар вахчудайла, чи почтальон Хизри акъатна. Н. Шихнабиев. Хъсан хабарар. ХИЙИР араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) менфят. Мусурмандин хийир такIан гьа мусурман чIуруд я хьи. Е. Э. Дуьньядиз. Къуй хийирдин, шийирдин юкъуз гурарай акьахдай ксари тар акIурай ви чIехи бубадиз рагьмет гурай. Ж. Байрамалиев. КIарасдин тIурар. 2) (чIехи гьарфуналди - X) эркекдин хас тIвар: Хийир. Хийир халу, а вуна лугьудай къван тIуьн зак кумач, гьа са кьве бади я нез жезвайди. С. Гьажибегов. Пуд бади. Антоним: шийир. * хайир-дуьа сущ. Аллагьдиз ибадат. ТIалабирди чпивай зи къастари Хийир-дуьа, инсан я, лагь дустариз. Е. Э. Дустариз. * хийир-дуьа авун гл., ни низ Аллагьдивай, адаз ибадат авуна, тIалабун. Дустари гуртIа хийир-дуьа, - ам чаз еке игьсан я хьи... Е. Э. Фана дуьнья, вавди я зун. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 |
| |||||||
|
