| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка ХАРАПI || ХАРАПIА 1 араб, прил 1) чIуру, чIур хьанвай, къайдадикай хкатнавай. -Вуч харапI ужагъ тир ама. Е. Э. Мугьман тун тавур папаз. ХАРАПI || ХАРАПIА 2 сум;.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) азият, зиллет авай чка. - ХарапIадиз гьикI хъфида, я вах, - лугьузвай Зилфиди. Р. 2) в., чкIанвай, аявал техйизмай чка (дарамат, идара, хуьр). * харапI(а) хьуй! межд. терг хьуй, пуч хьуй. ХарапI хьуй вич чи кьилелди, Вай къе вуч турфан акъатна! Е. Э. ТIурфан акъатна. ХарапIа хьуй ихьтин заман... Е. Э. Дилбераз. ХарапIа хьуй гьа и къуза. Е. Э. Акваз кIан я. [ФатIимат] –ХарапIа хьуй вун, дуьнья... Бубадиз веледдин язух татайла, а паталлай чарадаз гьични къвеч. Гь. Гь. Адетдин къармахра. Духтур, дарман авачир ихьтин харапIа жедани, -рахана пуд лагьайди. З. Э. КУТВ-диз фена. ХАРАПIУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; харапI авун, харапI тавун, харапI тахвун, харапIа хъийимир чIур хьанвай, къайдадикай хкатнавай гьалдиз элкъуьрун. ХАРАР сущ. -и, -ра хъуьруьшра жедай майвадин куьлуь тварар ва я абур чеб. ХАРАТ араб, сущ.; -ди, -да кIеви кIарасдин тарарин са жуьре. Гьатна харат хунчад юкьва, Ваз бикеяр жеда мукьва. С. Ярагъви ашукь Уьзден, * харат устIар сущ. кIарасдикай, тахтадикай кIвалин майишатда герек затIар (рак, пенжер, ящик ва мсб) расдай устIар. И карда, муаллим Нурдинов Зиявудина план чIугуна, прораб Османов Тарикьулидин гуьзчивилик кваз, цлан устIар кьуланстIалви Къазагьмеда кIвалер эцигна, харат устIарар Гьажимурада рак-дакIар, Эмирбега шуьшебенд илигна. С. Зи Сулейман. * харат устIарвал сущ. кIарасдикай, тахтадикай кIвалин майишатда герек затIар (рак, пенжер, ящик ва мсб) расдай пешекарвал. * харат устIарвал авун гл. ни харат устIарвилинн пеше кьилиз акъудун. Итимри, кIвалер эцигунилай ва харат устIарвал авунилай гъейри, туьрезар, ругунар, арабаяр, алерар, кьуьквер, йирфер, перер, тIурар, сандухар ва маса исейэр гьазурзавай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. ХАРЖ араб, сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара са вуч ятIани арадал гъун патал серф. КIвал ада эцигна, харжарни тIимил акъатнач. Шоферди садбурувай рекьин харж къачузва, садбуруз багъишзава. Н. М. Буба. Синоним: расход. 2) куьгь. налог. Адан ( хандин. - А. Г.) мулкунал алай инсанар харжари лап къекъверагвиле туна. А. Р. Къаних вил. Синоним: гьакъи. * харж авун гл., ни вуч жуваз авай затI са вуч паталди ятIани гана жуванди яз амачир гьалдиз гъун. Абуру, - «калериз гьа авай тевлейрани чими я, акI хьайила колхоздин пул вучиз харж авун лазим я», - лугьузвай. А. Шагьмарданов. Майишатдиз регьбервал гуникай веревирдер. Чи патара мехъеррик, межлисра харж ийидайбур сад-вад кас я. С. Ярагъви ашукь Уьзден. Синонимар: расход авун, серф авун, харжун. * харж-харабат сущ. са вуч ятIани къачун патал, са кар кьилиз акъудун патал гудай пул, такьат. ЦIапни кIан жеда балкIан кIанидаз, Харж-харабатни -мугьман кIанидаз.. И. Гь. Рубаияр.. Иниз [гьяждиз. -А. Г.] гьар са кас еке харж-харабат акъудна, четинвилер, азабар эхна Аллагъдивай гунагърилай гъил къачун, женнетда чка гун ва чпин мукьва-кьилийриз, майилар авай инсанриз регьятвилер гун ва гьабурун гунагьрилайни гъил къачун патал къвезвайди я. Ж. Мурадалиев. Гьяж. * харж хьун гл., вуч нивай жуваз авай затI са вуч паталди ятIани гана жуванди яз амачир гьалдиз атун. Къадиравай калин кьилел вахкай пуларни харж хьана куьтягь хьана. А. Ф. Бубадин веси. И кар чир хьайила, кассирди, директордихъни главбухдихъ галаз меслят авуна, пул, къул чIугваз туна, зи Бикедив вахкана ва гьеле, пул харж жедалди, заз и кардикай талагьун тагъкимарна. А. М. Мурк ракъини цIурурда. Синоним: расход хьун. ХАРЖАФ нугъ., прил. эдебсуз.... садан сивяй лагьайтIа, Гьинавачир харжаф, терсеба гафар акъатда. О. Гьуьсейнов. Межид бубади лугьудай. Синоним: харчи. ХАРЖИ фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра кар туькIуьрун патал гузвай пул. Са кепекни гвачиз харжи, Вав гва хупI дамах, гуьзел яр. С. С. Гуьзел яр. Гьа им лагьайди Гьажи я, Ваз къуллугьун чи буржи я. Манат базардин харжи я... А. Гьажи. Гуьлемет. Сечкийрилай виликан женгина Алисултанай пуд агъзур манатдилай гзаф харжияр акъатна. ЛГ, 2002, 15. V. Синоним: харжлух. ХАРЖИЛУХ || ХАРЖЛУХ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кар туькIуьрун патал расходдай пул. Ваз харжлух амач жеди, ма и манатни ваз амукьуй, - лагьана Сеферав са манат вахкана. А. Ф. Бубадин веси. Гьасана, складчи Алиди бригадир Фетали ва член правление Неби галаз, ибурни жуван итимар я лагьана, харжлух хьун патал са тIимил техил приходдиз ягъ тавуна тунай. И. В. Чирхчир. Мехъер авун патал адахъ харжлух авачир. З. Э. Мехъер кьуьл туш. - Школа, Аллагьдиз шукур, хуьрени ава, - алава хъувуна Лукьмана. - Вуна ана са кални къачуда. Аялриз некни жеда. Амай харжлух за рахкурда. З. Э. Рамзият. Синоним: харжи. ХАРЖУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -а || ая, -ин, -рай, -мир; харж авун, харж тавун, харж тахвун, харж хъийимир жуваз авай затI (пул, техил ва мсб) са вуч паталди ятIани гана жуванди яз амачир гьалдиз атун. Синонимар: расход авун, серф авун, харж авун. ХАРИЖ 1 туьрк, ктаб, прил. къецепатан.... и вахтунда пачагьлугъ хариж уьлкведихъ галаз дяведа авай. А. А. Пад хьайи рагъ. Хариж уьлквейриз алад, хайи уьлкве рикIе хуьх. Р. ХАРИЖ 2 сущ.; -ди, -да; -ар, ри, -ра къецепатан уьлкве. Шукур хьурай вич халкь авур Худадиз, Харижда ваъ, хуьре вичин кар туна. М. Ж. ХАРМАН фарс, сущ.; -ди. -да; -ар, -ри, -ра никIяй хканвай техилдин кьилер ругунралди гатана тварар акъуддай чка. Зун колхоздин хармандал Тади галаз фена мад. З. Р. Гатун хабар. Варз экъечIна цавун юкьваз, экуь хьанва гьар са пад. Хармандилай тракторди гургурзава, яб це мад. З. Р. Лугьумир. Синоним: юг. ХАРМАНЧИ туьрк, сущ.; -ди. -да; -ар, -ри, -ра юг гатазвайди; хармандин къаравул. ХАРМАНЧИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери юг гатадай пешекарвал: хармандин къаравулвал. * харманчивал авун гл., ни юг гатадай пешекарвал авун. ХАРТ нугъ., араб, сущ.; къуьруь чукIул, нажах ва мсб хци хъийидай чарх; куьнуь. ХАРУ 1 хар существительнидин актив падеждин форма. Кил. ХАР. ХАРУ 2 прил. масандиз хвенвай, вердишарнавай; масадбурун арада жув агъузардай гаф-чIал кьабул тежер хесетрин. Патав гва хтул, бубу хьиз яру, Къугъвазва кIинтI-лаш хьана цIай-ялав. Вучда женжелдиз къайгъусуз, хару?! А. Ал. Цавай картуф хьиз... Вучин, гьикIин лугьуз рикIи, Агъзур патахъ физва хиял. Зи кIаниди, за харуди, КъведатIа вун са къуз чIалал? М. М. Пуд мани. * хару хьун гл., вуж масандиз хвенвай, вердишарнавай лишанар хас хьун. ХАРУВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери масандиз хвенвай, вердишарнавай лишанар хас тир гьал. ХАРУДАКАЗ нар. харувилин лишанар хас яз. Мад гуьлуьшан гатфар къвезва гуьлуьшан, Харудаказ тIебиатдихъ гузвай ян... С. К. Мад са гатфар... Синоним: харуз. ХАРУ3 нар. масандиз хвенвай, вердишарнавай лишанар хас яз. Са береда зи хилерал... Илифнай са лацу кару. Вегьен тийиз ам чилерал, Хуьдай хьи, за гзаф харуз... М. М. АтIанва зи вилин ахвар. Синоним: харудаказ. ХАРХ сущ.; -уни, -уна: -ар, -ари. -ара кIуква тум авай векьин са жуьре. * тамун харх ХАРХАР 1 харх существительнидин гзафвилин кьадардин форма. Кил. ХАРХ. ХАРХАР 2 нугъ., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гьажибугьда. Сарубугъда туна кьулухъ, Хархардиз майдан хьана хьи. С. С. ГьажикIа. Округдин къуллугъчийриз лагьайтIа, варцарлай-йикъарлай са пут хархарар, ара-бир вад юкI хун гуз жедай. З. Э. КУТВ-диз фена. Синонимар: гьажикIа, кукуруза ХАРЧИ прил. михьи тушир, тамамдиз михьи тавунвай, маса затIар акахьнавай. Ужуз харчи кьуьл къачудалди, багьаз михьи къуьл къачун хийирлу я. Р. * харчи авун гл., ни вуч 1) михьи гьалда авайди михьи тушир гьалдиз гъун. Къуьлуьк мух акадарна, къуьл харчи авун. Р. * харчи гаф сущ. яб акалзавайдан хатурда акьадай, ахлакьсуз гаф, ихтилат. Адан сивик пад квачирди заз чидай ва ада гьеле гьа квачир пад ишлемиш тавунмаз за жаваб гун лазим тир, тахьайтIа са харчи гаф акъатун мумкин я. А. Къ. Нехирбанни лекь. * харчи гъуьр сущ. къуьлуьнни мухан гъуьр акахьнавайди. * харчи сив сущ. экъуьгъунар ийидай, чиркин гафаралди рахадайди. * харчи хьун гл., вуч михьи тушир гьалдиз атун. Дагъларин сагьибдини «Эгер дарманар вегьейтIа, яйлахар михьиз харчи хьана чIур жеда» лугьуз кичIерар гузва. Б. Гь. Заз эвера. Гагь хуьре, гагь уьлкведа физвай вакъиайриз жаваб яз шиирар туькIуьриз, гагь газетдин, гагь идарадин тавакъу кьилиз акъудиз майдин, аскердин, дишегьлийрин, жегьилрин, атлуйрин межлисриз тебрикдин чIалар туькIуьриз, 30 - йисара адан шиирар харчи хьана. Им гьакъикъат я. А. А. Арифдар Сулейман. ХАРЧИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера михьи тушир гьал. ХАС араб, прил. 1) са нив-квев ятIани са тайин лишанрив, хесетрив кьадай. АтIлас, дере хупI хас я ваз... Е. Э. Вун хвашгелди, сафагелди... Гьар са халкьдихъ кьетIен адетар ава. Лезгийрихъни хъсан, къени адетар авачиз туш, - зегьметдал рикI хьун, мердвал, гаф чинал лугьун, кьуьлун гзаф кIан хьун, нефс тахьун ва масабур чаз хас къилихар я. "Самур" газ., 2002, 21 XI. Хуьрерани. вахтуниз хас дегишвилер гьатиз башламишна. ЛГ, 2004, 28.II.... дишегьли, вични нянин вахтунда, залпанд алатай хвар хьиз, гьаргьар ацалтна хъуьрез, чара итимрин юкьва хьун - бубайрин адетриз хас лишан туш. А. Фет, Проза жанлуди хьайила. 2) тайин са чкада авай, машгьур тир. Туьркиядиз, Пакистандиз, Индиядиз хас Д-6 жуьредин вирус малум хьана. Чи уьлкведа виликдай и вирус гьалтзавайди тушир. ЛГ, 2004, 26. VII. * хас тIвар сущ. сад хьтинбур (инсанар, чилер, хуьрер, затIар) сад масадавай чара авун патал гудай тIвар. Эгер са чкадин хас тIвар кьве гафуникай ибарат тирди яз, абрукай гьар са гаф хас тIвар яз хьайитIа, абур кьведни ( арада дефис аваз ) чIехи гьарфунилай башламишна кхьида. Месела: Вини-Макьар, Бурши-Макьар, Агъа-Макьар, Шама-Кучун ва мсб. Лезги литературный чIалан орфографический къайдайрин свод. ТуькIуьрайбур: Гаджиев М., Алкадарский А. К. -Махачкала, 1938. Вири хас тIварар чIехи гьарфунилай кхьида: 1. ТIварар, бубадин тIварар ва фамилияр. Месела: СтIал Сулейман. 2. Географиядин тIварар: уьлквейрин, шегьеррин, хуьрерин, вацIарин, дагъларин, гьуьлерин ва мсб. Месела: Европа, Украина, Урал, Кьурагь, Самур, Москва ва мсб. 3. Гьайванрин лакIабар. Месела: Кьашкьа, Рагъвац ва мсб. М. М. Гь. Р. И. Гь., У. А. М. ЛЧЮС. ХАСАРАТ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра зарар, зиян. * хасарат гун гл., низ зарар гун. Виридалайни шофердиз хасарат гана. А. А. Пад хьайи рагъ. Синоним: хасаратвал гун. Антоним: хийир гунн. ХАСА куьгь., нар. гьеле. Итим я лугьуз вич хаса, Эхир чуни гуд на маса. С. С. Кавхадиз. ХАСАРАТВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера хасарат тир гьал. * хасаратвал гун гл., ни низ-квез хасарат тир гьалдиз гъун. - Гьикьван фад дяве башламишайтIа душмандивай хасаратвал тIимил гуз жеда, - лагьана Сувара. А. И. Самур. Урусатдин бугъа лагьайтIа, мад а жунгавдихъ галтугна, адан геле гьатна, адаз маса хасаратвал гудай хьтин юзунрик экечIнач. О. Гьуьсейнов. Межид бубади лугьудай. Синоним: хасарат гун. ХАСИЯТ кил. ХЕСЕТ араб, сущ.; -ди. -да; -ар, -ри. -ра жув тухунин, масадбурухъ галаз алакъа хьунухьин лишанар, кьетIенвал. ХАТ сущ.; -туни, -туна; -тар, -тори, -тара дишегьлидин туьтуьна безекар яз епина аваз твадайбурукай сад, Гъуьлуьни папа, меслятна, никIе са еке фур эгъуьнда. Фурун винел вегьеда лит, литинин винелни эцигда мержандин хтар. Ф. Нехирбандин хва. * вилин хат, туьтуьнин хат. * хат дуьдгъвер сущ. са сеферда нек юзурна хкудай дуьдгъвердин кIватI. Фу гъана. Инал атайди адетдин, са акьван дамах гвачир пакаман тIуьн я. Итимдиз кьве кака, хат дуьдгъвер, са шумуд кIус ниси, кьве куруна аваз чимнавай фири нек. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. * хат-хат нар. гъвечIи тварар хьиз, гъвечIи тварар хьана. Адан цавуз килигзавай кьве вилинни ишигъ къизгъин ракъин туьхуьрзавай ва абурай хат-хат накъвар авахьзавай. З. Э. КУТВ-диз фена. Гьажи Къафар кIвализ гьахьна, кьилел алай бухарадин бармакдал ва къуьнуьхъ галай япунжидин чIарарал хтар-хтар хьана чигедин стIалар акъвазнавай. Я, Ш. Гьахъ квахьдач. * хтарин дулма сущ. къугъунин са жуьре. Куьгьне ЦицIигъ фикирдиз гъайила, ана вичин аял вахтар кечирмишай касдин рикIел, зи фикирдалди, сифтени-сифте хкведайди арандин хуьрера авачир, гила, мумкин я, санани амачир шад къугъунар я. Ибурукай яз чавай агьадихъ галайбур къалуриз жеда: беле-беле, кIинтI-лаш, кIумп-лаш, туп-лаш, кьуьл-бармак, лапIи-лапIаш, лал-байкъуш, къвани-къван, чIагъ-чIагъ, гьанда-гьанда, энзели, кацни кьиф, Гъуьрчехъанар-уьрдеганар, пIерпIелагдин къугъун, ккIалрал къугъун, чурумар кутун, кIирераллаз къекъуьн, къумпарайрай ягъун, фарфалагар дагурун, цIарарал къугъун, чукIулрал къугъун, хтарин дулма авун, чуьхверрикай къванцел мед авун, верхи тарцин чкалрикай кендир авун ва адай чIун чIугун, гъулцин тарцин чкалрикай авунвай кукуна тум гайи нек цана, квар вегьин ва са кьадар масабур. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. ХАТА 1 араб, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) зияндин кардиз элкъвенвай нетижа. Хата гуьзетна, са кар ийимир, яр. Е. Э. Яр. Амма шаирди и еке хатадивай кьулухъди чIугуначир. З. Э. ЧIехи шаир. 2) зиян. Багъривилин рикI недай квак - терг тежедай завал багъдин, гьар емишдиз я вун хата - агъзурбура нифрет хьурай. А. Исм. Рубай. Машиндин къвалар бегьем эчекь хьана. Гена маса хата хьанач. 3. Э. Зулун пеш. Заз таксистдикай ам гьа сифтедилай хуьре акъвазайдалай инихъ гьяз авачир. Адахъ са хата галай хьиз тир заз. А. Къ. Нехирбанни лекь. 2 куьч. тIуьни къене арадал гъидай чIуру гьава. Ван алаз акъатай хатади аялдин чин яру авуна. Р, 3) ягъалмишвал. Акъатунни жегьил касдай са хата Заз ша лугьуз катзава хва гьекьеваз. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. * хата авач арал, 'къайгъу авач, фикирлу жемир' манадин ибара. [Шабан], Хата авач, кьей хва, рекьич вун. ГьакI, яцIу якIал хьанвай хер я. Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье. * хата авун гл., ни чIуру нетижадин кIвалах кьилиз акъудун. Къадир тежердаз куьмек авун хата авун лагьай гаф я. Р. ХАТА 2 прил. пис нетижадин. Хаинари рум гуналди, Мидяяр пис рахуналди, Садра хата кар хьуналди, Намуслуд санкIар жедай туш. С. С. КIаму садра селна лугьуз. Синонимар: зиянлу, хата квай. * хата акъатун гл., няй пис нетижа(яр) жедай кIвалах арадиз атун. Фекьийри гъарай-вургьай авуна хата акъатдалди абур къакъудна чукурна. А. И. Самур. Акъатунни жегъил касдай са хата, Заз ша лугьуз катзава хва гьекьеваз. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. - Вай вуч хата акъатнаватIа, хьсандиз чир хьун лазим я. Заз чидайтIа, за ваз лугьудай. Я. Я. Са фурун вакIар. ХАТАВАЛ сущ.; -или, -иле: -илер, -илери, -илера хата тир гьал.... рекьин хатавал авачир чкайрал агакьайла, балкIандик за тади кутадай. А. Ф. Лянет. ХАТАДАЙ нар. фикир тавуна, ягъалмишвал яз, жувазни течиз. Белки, са гаф лагьайтIа на хатадай, Аял эцигна ви вилик гатади. Е. Э. Гьая тийижир паб. Мийир-межер лугьур сад Хатадай авайтIани, Кьуд пад цIу кьунвайтIани, Фялеяр алатдачар. Лагьай гаф акатдачир, Х. Т. Дагьустандин баркаллу рухваяр. Зун иниз акъатна хатадай, Заз акI тир, зал ина вил ала. М. Б. Шаирдин кьиникь. * хатадай хьиз нар. дуьшуьшдай хьиз.Хатадай хьиз са къуллугъдилай алатайтIа, жемятдин вилик майдандал гъана, тарагъажриз акъудна кIандай чкадал, кьуд патаз ахъайнавай дувулар кардик кутуна, мадни недай таядихъ агалдда. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 |
| |||||||
|
