| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка ХАЛКЬЛУВАЛ сущ.; -или, -иле; -тер, -илери, -илера халкьдин руьгьдиз, медениятдиз талукьвал. Етим Эминап лирикадин кьакьан художественный ери тайинарзавай месэлайрикай садни адан халкьлувал я. Гъ. Садыкъи. Лезги литературадин буба Етим Эмин. ХАЛКЬПЕРЕСВАЛ сущ.; -или, -иле халкь кIанивилин гьиссер. Бес инсанпересвал, халкьпересвал, ватанпересвал - ихьтин ерияр гила герек амачни? ЛГ, 1992, 20. Х. Буба кечмиш хьана, вичикай суддин къази хьайила, Етим Эмина инсанпересвал, халкьпересвал квадарнач. Д. Джамалов. Лезги литература. Учебник. VIII кл. ХАЛКЬУН гл., ни вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -ин, -мир; халкь авун, халкь тавун, халкь тахвун, халкь хъийимир сада са затI даима яз арадал гъун. Я ТIебиат, зун куьз халкьнай - Уьмуьр гана, бахт тагана? Ф.... Вафасуздаз халкьнавай туш лезги чил! Лайихсуздаз халкьнавай туш лезги тIвар! Намуссузвал халкьнавай туш. лезгидиз! Гардан кIириз халкьнавай туш лезгияр! К. М. Ахварайни. Жаздан хьайи халкь катзава кIвалерай, На и дуьнья ГьикI халкьнава, чан Аллагь. Кь. Фаталиев. Умудлу яз. Синоним: халкь авун. ХАЛУ араб, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) дидедин стха. Садра халуди хтулдиз масан... тум це лагьана афнидин хъсан... Амма цайила - экъечIна турпар. А. Ал. Садра хтулди... 2) жувалай яшариз чIехидаз гьуьрметдин лишан яз ишлемишдай гаф - Ахпа пиян жез тахьуй гьа, халу, - лагьана буфетчикди. - Вуна хъванваз аквазва. М. Садикь. Дуст. За адаз Тагьир халу ваъ, Хуьруьг Тагьир халу лугьудай. А. Э. Шаирдин тарсар. * халуд хва сущ. дидедин стхадин гада. * халуд руш сущ. дидедин стхадин руш. * халуд свас сущ. дидедин стхадин паб. ХАЛУДИН 1 халу существительнидин талукьвилин падеждин форма. Кил. ХАЛУ. ХАЛУДИН 2 обр. яшар хьанвайди аялдихъ галаз ва я вичелай гъвечIидахъ галаз рахадайла, вичихъ адаз авай чими гьиссер къалурун патал ишлемишдай гаф. Аквазвани, халудин, гьихьтин инсанар аватIа чи арайра. Ж, 1985, 12. XII. ХАЛУМ кил. ХАНУМ ХАМ 1 фарс, прил. 1) ишлемиш тавунвай (чил, чIур, майдан). Лугьуда хьи, ада къаркай са юкъуз вичин суьруь са хам чIурал гъална. Ф. Лукьманал Гьаким. Лезгияр исятда Сталинграддин ГЭС-дал, Кьазахстандин хам чилерал арадал атанвай совхозра, Донбассдин шахтайра дуьшуьш жеда. А. А. Лезги литература. 2) вердиш(ар) тавунвай, са квез ятIани лазим, чарасуз къайдаяр чир тавунвай. И гъилери муьтIуьгъда хам балкIанар, Сирнавда чи дагъдин пехъи вацIара... А. С. Гъилер. * хам хьун кил. хаму хьун. ХАМ 2 фарс, сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара инсандин, гьайвандин беден, як-кIарабар кIевнавай винел патан перде.... ада, къуьр алажна, адакай шиш яна; кIусни амачиз ам тIуьна; карабар цIал вигьена; хамуниз кьел яна. Б. Гь. Заз эвера. Нагагь, вун зи тай-туьш тиртIа, за вун хам якIувай къакъатдалди гатадай. Гь. С. КIири-Буба, * хам алажун гл., ни нин азиятдик кутун, дарвиле тун (агьваллувилин жигьетдай). - Аллагьдин хатур аватIани, чи кар шариатдин суддиз гуз тахьуй. Ана са сефер чи кар гьатна. КIвал чIур хьайибуру чи хам алажна. За вавай тавакъу ийида, и нарудни судда хьуй чи дуван. Гь. Гь. Адетдин къармахра. Синонимар: гардан ягъун, хам хутIунун, хам тарциз акъудун, хамуна нагъвар тун. * хам тарциз акъудун гл., ни нин кьин, чан хкудун. Чпи гьа душманрин хамар Акъудна тарциз, Дагъустан. С. С. Дагъустан. Синонимар: гардан ягъун, хам хутIунун, хам алажун, хамуна нагъвар тун. * хам хутIунун гл., ни нин 1) азиятдик кутун. Югъ-къандавай артух ийиз халкьдал налогрин кьадар, ХутIунзава михьиз лежбер халкьдин хамар. А. Ф. Чинани ана. Ада вичин хуьруьнбурун хам хутIунна, вири вичиз табий авуна. А. И. Къиргъин. 2) кьин, чан хкудун. Гьан, гьинва Къембер? Гьинва эхир и къурумсах Элдер? Валлагь, за абурун хамар хутIунда. Гь. М. Гезентидин эхир. Синонимар: гардан ягъун, хам алажун, хам тарциз акъудун, хамуна нагъвар тун. * хам хуьн гл., ни нин жуван чан хуьн; жавабдарвиликай кьил къакъудун. Алчах касди вичин хам хуьн патал кIани кьван хаинвилер ийида, абуру намус, гъейрат, гьеле ватанни кваз маса гуда. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. [Къагьриман] - За вавай инсаф авун тIалабни ийизвач. Къад лагьай йисарикай рахайтIа, бубани стха вуна, хам хуьз жедатIа лагьана, маса гайиди я. А. М. Къалабулух квай гатфар. * хамарай акъатун гл. 1) хъел акатун. 2) кьадарсуз куьк хьун. * хамни кIарабар хьун гл., вуж лап гзаф яхун хьун. Хипер куьк жезвай жеди, амма зун, ингье, хамни кIарабар хьанва. Зал алаз атай костюмар куьрс хьанва. Къ. М. Урусатдин цуьк. Синоним: кьуд кIараб хьун. Антоним: пицI вегьин. * хамуна нагъвар [самар, ягъалар] тун гл., ни нин, куьн чан хкудун. Гъутук кваз акъудиз сухвар, Твадай чи хамуна нагъвар. Ви какахьна вилин накъвар, Фидай гьакI селлер, Дагъустан. С. С. Дагъустан. - Им ни чIугунвай къул я. Им тапанди я. Гьа-гьа! Мад большевикри чи кIаникай яд ракъурзава. Тади ая! Абур ГьинаватIани вири хъияхъ. ТахьайтIа, за ви хамуна нагъвар твада. З. Э. Б. А. Къазимегьамед. Синонимар: гардан ягъун: хам алажун, хам тарцяз акъудун. * хамуна тун гл., ни вуж азарлуди сагъар хъувун патал гьасятда тукIур гьайвандин хам адал акьалжун. Йикъарикай са юкъуз, гъуьл кIвалахдилай хкведалди. паб, азарлу хьанва лугьуз, кьаткида ва ада вичин гъуьлуьз лугьуда: "Эгер яру кал тукIуна, зун адан хамуна тун тавуртIа, зун сагъ хъжедач. Ф. Бибихатун. * хамуна (хамуник) ялар тун [кутун] гл., ни 1) фурслу хьун, дамахлу хьун. Яваш! Яваш! Хамуна ялар твамир. Чун мад дуьшуьш жеда, ахпа рахада чун! Къ. М. Урусатдин цуьк. Гьикьван туькIвейд я амалар. Тваз вичин хамуна ялар... С. С. Кьве кIвачел къекъведай лам. Синонимар: кьама ялар тун, тIиш цава кьун, дамахарун. 2) хъел кутун. * хамуниз кьел ягъун гл., ни нин гатун, жаза гун. Заз килиг, эгер вун мад Сулейманан хьендай хъфейтIа, чна ви хамуниз кьел яда, чир хьухь. Б. А., З. Э. СтIал Сулейман. * хамуник ялар кутун кил. хамуна ялар тун. ХАМВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера хам1 тир гьал. Хамвилиз я вун жейран... Е. Э. Ханум. ХАМДиЗ пар. хам яз. Хамдиз хвейи дагъларивай... С. С. Рушариз. ХАММАЛ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра вичикай инсанди тIуьниз лазим продукт гьазурдай тIебиатдин мал, девлет. Маса халкьар лазим я тун Тупунинни паталди жуван гъиле. А. Ф. Дяве. ЧIуру емишар, дигмиш хьайила, тIуьн гзаф менфятлу тирди хьиз, абур дарманар хкудун патални хъсан хаммал я. К., 1989,29.I. * хаммал гьялун цI, гл., ни тIебиатдин мал, девлет инсандин менфятдиз элкъуьрун.... хаммал гьялдай карханаяр саки амач. ЛГ, 2003, 27. ХI. Республикадин недай-хъвадай ва хаммал гьялдай промышленностдин карханайри алатай йисуз 433 миллион манатдин къимет авай продукция акъудна. ЛГ, 2004,21.II. * хаммал гьялдай прил. хаммалдикай лазим тир материал гьазурдай. Республикадин недай-хъвадай ва хаммал гьялдай промышленностдин карханайри алатай йисуз 433 миллион манатдин къимет авай продукция акъудна. ЛГ, 2004, 21.II. ХАМУ прил. вердишар тавунвай, тежрибасуз. Хаму миргер къацу Яйлахда амай Лежбер вай, гьа, вай!. Ф. На хаму шив вацIа твамир, ВацIавай яд къайиди я. Ф. [Садикьбег]. Пагь ибур вуч хаму халаяр яни?. Ибур, жейранар хьиз, кхунзава хьи? Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье. * хаму жейран шиир, сущ. кIаниди. Чан дагъдавай хаму жейран. Е. Э. Вун хвашгелди, сафагелди. * хаму фу нугъ., сущ. тIили фу. * хаму |хам] хьун гл., вуж вахтуналди масадан таъсирдикай хкатун. Хаму хьайитIани, халу рикIелай ракъурмир. Р. ХАМУВАЛ сущ. -или, -иле; -илер, -илери, -илера хаму тир гьал. Захьни хьана зи хамувал, Зи жаванвал... Х. Х. ХАМУТ || ХОМУТ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра фургъундик кутIундай балкIандин гарданда твадай затI. ☼ Чи словарра и гаф кьве жуьредани ганва. ХАН 1 хун глаголдин теклифдин форма. Кил. ХУН. ХАН 2 туьрк, сущ.; -ди, -да; ар, -ари, -ара са тайин сергьятар авай чкадин вири ихтиярар авай кас. - А хан кьве йис идалай вилик кьенва, - лагьана заз ван хьанай. Ф. Кесибдин хва Къагьриман. Вуч фикирда, эй, мусурман, Куьредин хан гьинава? Е. Э. Гьинава? - Гьелбетда. Творец история регъимлу кас я. Ада, гьич тахьайтIа, агъзур йисара пачагьарни, ханарни беглер терпит авуначни. Вунни. ийизва... А. А. Лезгияр. -Чадураяр янавани? - хабар кьуна Сурхайханди. -Ваъ, хан, ял ягъун патал акъвазнава. З. Р. Гьажи Давуд. * хан хьун гл. 1) вуж гъинин са тайин сергьятар авай чкадин вири ихтиярар авай кас хьун. 2) куьч. вуж низ са касдин ихтиярар вичиз къачунвайди хьун. ХАНА 1 кил ХУН. ХАНА 2 туьрк, граммат., суфф. цIийи гафар арадиз гъидай суффикс. Суффиксар -вал, -раг, -хана, -ган, -бан, -хъан, -чи, -суз, -лу, -кар... чеб галай гафарихъ галаз санал, ккIана кхьида. Лезги литературный чIалан орфографический къайдайрин свод. ТуькIуьрайбур: Гаджиев М., Алкадарский А. К. -Махачкала, 1938,4.27. ХАНАДАН фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) машгьур, тIвар-ван авай тухум, хизан. ТIебиатди ганва чIегей ханадан. Р. Магьмудов. Акрошиир. 2) (чIехи гьарфуналди - X) эркекдин хас тIвар: Ханадан. ХАНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера хан тир гьал. Къенивал це, танишар тажубдай, - Ханвал кIандач, багъиша девришвал. М. Б. Бубадин сурал. * ханвал авун гл., ни 1) хандин мажбурнамаяр кьилиз акъудун. Гирей Кърымда саки пуд асирда ханвал авур зурба несилдин тIвар я. З. Р. Гьажи Давуд. 2) куьч. хандин амалралди, гьерекатралди эгечIун, рафтарвал авун. ХАНДАКI араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра чил яргъи патахъ деринвал аваз эгъуьнна хьанвай чка. Угъри жагъун тавурла, пачагьди эмирна: къизилар авай чкадихъ элкъвена гьяркьуь са хандакI эгъуьнна, ана къир цуз! Ф. Халуни хтул. Чи участокда чна 200 километрдин яргъивал алай, гьакI зурба дерин ва гьяркьуь хандакI эгъуьнна. ЛГ. 2003, 25. ХII. * хандакI ягъун гл., ни чил яргъи патахъ деринвал аваз эгьуьнун. Гьар гьикI ятIани, хузайинди нянрихъ, ципицIар атIузвай рабочияр гъалдарна, вичини пер къачуна, багъдин юкьвалай хандакI яна. З. Э. КУТВ-диз фена. ХандакI ягъиз, къванер вегьез, Цал эцигиз ебни терез, КIватIал хьана амле, мирес, Магьле-магьле кIвалер хьана. С. Лезги мехъер. ХАНЖАКI сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра парталдал авур тIвал. ХАНЗАДА туьрк, т-б, сущ.; ди, -да; -яр, -йри, -йра хандин хва. Гьа куьрпе ханзада ада нубатдалди вири хуьрера къекъуьриз ва хурудихъ аялар галай дишегьлийрикай вирибурукай адав кьве хупI нек хъваз туна. З. Р. Гьажи Давуд. ХАНЛУХ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра са хандиз табий тир инсанар авай чилер, сергьятар.СтIал Сулейман 1869 - йисуз Куьре ханлухдин Агъа СтIалар тIвар алай хуьре дидедиз хьана. А. А. СтIал Сулейман. Сурхаян макьсад, гьеле цIуд йис идалай вилик хьиз, кьизилбашар Куьр вацIал кьван авай мулкарай акъудна, гьана кьилди ханлух туькIуьрун я... З. Р. Гьажи Дауд.... виликан Албаниядин сергьятра арадал атанвай ханлухриз Урусат, Туьркия, Иран хьтин уьлквейрин пачагьри чпин сиясатда еке фикирар гузвай, гьардаз абур вичин табийвилик кутаз кIанзавай. ЛГ, 2003, 14. VIII. ХАНУМ туьрк, шиир, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) хандин паб, дишегьли. Идан ван хьана са девлетлу ханумдиз. Ханум айвандал экъечIна, жузада гьамбалдихъ вуч хьанатIа. Ф. Гьамбал. 2) дишегьлидин тариф яз ишлемишдай гаф. Бедназар тахьуй вин суьрет, Бажит кушун агъ я ханум. Е. Э. Ханум. Жумла махлукьатдин, пейкар ханумрин, мугьман я зун къе. Е. Э. Хьана. Са кьве йис идалай вилик, гъвечIи женжел руш яз, чна ам квазни кьазвайди тушир. Гила килиг, адакай халис ханум хьанва. А. Э. Суалдиз жаваб. 3) дишегьлидихъ галаз рахадайла, ийизвай гьуьрметдин лишан яз адан тIварцIихъ галаз ишлемишдай гаф. Седакъет ханум! Къуй вун мадни еке дережайрив агакьрай, ви агалкьунар мадни чIехи хьурай... "Самур" газ., 2003, 26.1 V. 4) (чIехи гьарфунилай - X) дишегьлидин хас тIвар: Ханум -а, -а. ХАНЦI сущ.; -ади, -ада; -ар, -ари. -ара бедендал кIеви хьанвай чирк. Гьахъ лагьайтIа, абурун жендекрал алай гьекьедин, чиркерин ханцI запун квачир уькIуь цивай, гьелбетда, алудиз хьанвачир. З. Э. КУТВ; Диз фена. ХАПУР: * хапур-шапур сущ. герек тушиз санал кIватIай ва я кIватI жедай жуьреба-жуьре тадаракар, затIар. Малум тирвал, техил буллухвилелди авай касди, ам регъуьз тухудалди сафунай яна хапур-шапурдикай михьда. З. Э. Муькъвел гелер. ХАПIА сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра гъуьр ва я чIахар ва маса махсус затIар кутуна цел ргана гьазурдай недай затI. # кIеви ~, жими ~; ширин ~, къайи ~. ПемпIеша къажгъандал пацар вегьез кичIела, Тамума, адаз са къвал гана, хахвал хуьрек эчIардай. Ахпа вич, хахва кьил туна, тум галтадиз, хапIа незвай кицIиз тамашиз са герен акъваздай. М. В. Гьарасатдин майдандал. * качI-качI хапIа. * хапIа авун гл., ни гъуьр ва я чIахар ва маса махсус затIар кутуна цел ргана недай затI гьазурун. * хапIа-шурпа сущ. гъуьр ва я чIахар ва маса махсус затIар кутуна цел ргана недай затI. * хапIа-шурпа авун гл., ни гъуьр ва я чIахар ва маса махсус затIар кутуна цел ргана недай затI гьазурун. КIвалин кIвалахар - аялдиз килигун, хапIа-шурпа авун, мал-къарадиз къуллугъ авун, кIвале пек-лек чуьхуьн ва амай гьа ихьтин крар дишегьлидин хиве авайбур я. З. Э. КУТВ-диз фена. ХАР фарс, сущ; -у, -а; -ар, -ари, -ара чими чилелай къарагъдай бугьдикай цавун къайи къатара жедай кIусар ва я абурукай сад.... цуькведал хор такъурай. Хару ягъай факъир галаз шеда зун. Е. Э. Шеда зун. -Вучиз ятIан шезва яшлу жердавай, Азиз дагълар, гатазвани харари? А. С. ГуьтIуь жезва...* кьилел хар къурун. * хару ягъун гл, вуч хар къвана, пуч жедай гьалдиз атун. Кашани тIегъуьнди гадкIанвай хуьр-кIвал хару ягъай силин никIиз ухшар тир. З. Э. КУТВ диз фена. Гатуз техил цанвай ник хару яна. А. М. Лежбердикайни пуд стхадикай. ГьажикIаяр хару янава, юлдаш Гьайдаров, - жаваб гуда Агъабека. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. ХАРА 1 фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра; 1) яргъанрин, атIлас хьтин парча Магазиндай харад затIар, Пул авачиз къачуз хьанач. Ф. 2) хара тIвар алай парчадин перем. Дере, хара, алукIда вал, Эмин ажуз туш, Севдуьгуьм. Е. Э. Вун хвашгелди, сафагелди. Хара, диба алукIна, зар, И тегьерда фена ялгъуз. Е. Э. Ялгъуз. ХАРА 2 сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра агъадай виниз эцигнавай сад хьтин шейэрин кIватIал, жерге. Гьаятра кIарасрин хараяр - пилер эцигнава. З. Э. Гьуьлуьн лепеяр.... Ахпа ада, бирдан кIвачел къарагъна, цла акIурнавай шкафдин ракIар ахъайна, гъвечIи хара тетрадар къачуна, меци чуькь тавуна, гьана, Надежда Михайловнадин вилик столдин пипIел эцигна. А. А. Умуд. Артухзава гьакI ктабрин хараяр А. С. Вилик жерге. - Ма килиг - лагьана за хцел зи дневникрин са хара, математикадизни, урус чIалазни, маса предметриз талукь дафтарар вугана. - Зун вун хьтин пезевенг тушир. А. Къ. Нехирбанни лекь. Нажмудинахъ кIвалени хейлин къайгъуяр авай. Ада кIарасар хадай, харадиз ядай, кIвализ хкидай, пичера цIай хъийидай, руьхъ акъудай. ЛГ, 2002, 15. V. Синоним: кIунтI. ХАРАК нугъ., сущ. чукьван. ХАРАКТЕРИСТИКА урус, сущ.; -ди, да; -яр, -йри, -йра кIелзавайдан, кIвалахзавайдан чIехибуру адан ахлакьдикай, ам вичин везифаяр кьилиз акъудунив эгечIуникай кхьенвай документ. ХАРАЛ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра еке чувал. Гъурбатда ада гьамиша ийизвай кIвалах памбагдай чимиз-чимиз ацIурнавай харалар ялун тир. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Малариз кутазвай хьиз, харалралди хъчар гваз хкведай чIурарай. З. Ф. РикIелай фидач. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 |
| |||||||
|
