| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка ХАЙ сущ.; -ди, -да; -ри, -ра ацахьай чилин мезре. Еке хайцел вил алаз, вуна угъри кьулухъ туна... Е. Э. Дуст Ягьиядиз. ВацIуз авадарна кIвалер хьтин хаяр. З. Э. Муькъвел гелер. ХАЙИ 1 хун глаголдикай хьанвай причастидин форма. Кил хун. ХАЙИ 2 прил. 1) са дидединни бубадин. Хьана-хьанач кьван са къарини къужа. И къаридизни хьана сад хайи руш, сад тахай руш.. Ф. КIватIаш. "Чан буба, хкидатIа, чи къунши паб хкваш, адаз зун вичин хайи руш кьван кIанда, тахьайтIа, садни герек туш". Ф. Бибихатун. [Эфенди] - ГьикI я вуч лагьай гаф я, хайи миресар гьикI жедайди я. Гьич тахьайтIа буба кьейидалай кьулухъ за адаз кIуьд йисуз фу гана. Гь. Гь. Колхоз. Антоним: тахай. 2) гъвечIи чIавалай жуванди тир. Хайи хуьруьз гьикI хъфида, рикIиз кIани яр авачир? Ф, Заз чилерни михьи я гьа цавар хьиз, Амма бязи кIвалахри зун пертзава,3а хайи чил кьазва жуван сувар хьиз... А. Мут. КIанда заз. Хайи халкьдиз рикIин сидкьидай къуллугъ авур Р. Шихсаидова гзаф лезги хуьрера сифте яз духтурханаяр, фельдшервилинни акушервилин пунктар кардик кутунай. "Самур" газ., 2002, 19. III. Хайи ватан дагълар тирла, Гьинай гьин ваз дуьзенар?! С. Рази я зи Ватандал. Милли мектебра дидедин чIал ва литература чирзавай гьалди гзаф инсанрик къалабулух кутазва: алимри, муаллимри, диде-бубайри чпин фикирар лугьузва, хайи чIал хуьн истемишзава. ЛГ, 2005, 21. VII. Антоним: тахай * хайи-текьей сущ. тайин са чкадин шад ва туькьуьл хабар(ар). Седефаз кьуншиди хуьре хайи-текьейдакай ихтилат авуна лагьана: са шумуд юкъуз чандик хьайи Бажини кьена. З. Э. Муькъвел гелер. * хайи чIал сущ. гъвечIи чIавалай жув рахазвай чIал. Хайи чIалав хайиди хьиз агата. С. К. Редактордин гаф.; -Хайи чIала са шумуд чIалан гафар кутуна рахазвай инсандин къилихар бегьембур туш, -лугьуда кьил акъуддай ксари. "Самур" газ., 2003, 27. IХ. * хайи югъ сущ. дидедиз хьайи югъ. Хизанди Мислим хайи югъ къейдзавай. Межлис лап шаддиз, гурлудаказ кьиле физвай чIавуз бирдан лархъ авуна ракIар ахъа хьана. А. М. Тархсиркар вуж я? Инсан хайи югъ хизандин сувар яз кьабулдай адет алай вахтунда лезгийрин, яхулрин, агъулрин, лугьун хьи, вири халкьарин арада гегьеншдиз чкIанва. А. Гуьлмегьамедов. Именинник ва мевлид. Синоним: дидедиз хьайи югъ. ХАЙИ: * хайи гаф сущ. наразивал къалурдай, такIан жедай ихтилат, гаф. Советрин государстводин къурулушдикай ва адан сиясатдикай за садрани хайи гаф лагьайди туш. А. Э. Квак. ☼ Аквадай гьаларай, и ибара рикI хадай, кефи хадай ибарайрин бинедаллаз арадиз атанвайди я. ХАЙИВАЛ: * хайивилин гьакъиндай шагъадатнама сущ. хайи югъ, йис, чка, диде-буба къалурнавай документ. Амма зи хтулдиз я хайивилин гьакъиндай шагъадатнама, я. пособие гудай кас авач. ЛГ. 2003. 4. ХАЙИДИ сущ.; -а, -а 1) са вуж ятIани хайи кас. Етим Эмин мубарак хьуй хайидаз, Ихьтин нямет Зулжалалди гайидаз. Е. Э. Камаллу паб. 2) са руфунилай хьайи ксар чеб-чпиз. Заз хьиз, хайидакай душман хьайиди... Я са кесиб, гьахъ рикIел алайд атуй. Е. Э. Веси. ХАЙМА араб, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра сун сад-кьве рангуникай хранвай рух. Мих галаз перде акъудайтIа гьикIда, Руг галаз хайма акъудайтIа гьикIда? Ф. Буба кьейила руша. Риза межлисдилай кьулухъ кIвализ хтана. ЦIару хаймадал кIвачер кучудна ацукьна, папа хъсан хъуьтуьл къуьлуьн фу, ниси, нек ва чай-шекер гъана вилик эцигна. А. Ф. Риза. ХАЙРАТ араб * хайратдиз фин гл., вуч чан кумукь тавун, кьин (гьайван). [Къагьриман]. -Ахпа, вичин хайратдиз фейи кIелен гел жагъун хьувурла, хихи ийиз «гатун тавур дуьгуьдикай аш жедач» лугьуз, зал хъуьруьнарни авунай. А. М. Къалабулух квай гатфар. "Хейратдиз фий чеб, катна лугьуз галтугдани бес зун, гудермесар, - куьз ятIани эхиримжи вахтара и гаф элкъвезвай адан мецел. М. Б. «Жигули». Синоним: кьин. ХАК фарс, сущ.; -купи, -куна; -кар, -кари, -кара 1) вич чилиз, цлаз ягъун патал са кьилел кIвенкI авунвай кIарас. Шалашдин патавни чилиз кьуд хак яна, абурун кьилерал тахта алкIурнавай. А. А. Лезгияр. 2) цлак са вуч ятIани куьрсарун патал цлаз янавай кIарасдин кьил. [Мердан} - Къурбан, къала кван а хкунихъ галай чуьнгуьр зав гице, са тIимил шадвал ийин чна. Гь. Гь. Адетдин къармахра. * хак акъатун гл., нин-куьн деб-адет хуьн тийиз, вагьшивал авун. Кьилди къачуртIа, хак акъатнавай тахсиркарвилерин вилик пад кьуна, гьам общественный ва гьам хсуси майишатра малдарвилин хипехъанвал, саларбанвални магьсулдарвал артмишдай серенжемар кьабулна... ЛГ, 2004,15 VII. * хак акъатай лам сущ., вуж; в. вагьшивал ийизвай, кутуг тавур амалар ийизвай инсан. Бадиракай лап хак акъатнавай лам хьанвайди кьатIунай, вичин гъуьлуьз вафалу дишегьлиди эхир адаз лагъана... З. Э. Булахдал. ХАЛ араб, сущ.; ~ди, -да; -ар, -ари, -ара хайи йикъалай инсандин бедендик квай нукьтадин размер авай лишан. Пелен юкъвал аквазвай нурдик хал. Е. Э. Заз булахдал яр акуна. Хъуькъвел еке чIулав хал алай яшлу са дишегьли Зелфидизни танишди тир... А. А. Умуд. ХАЛА араб, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1 ) дидедин вах. 2) рах. жегьил дишегьли, руш. Кьасумахуьр агъадава, Са тIимил кьван вине кIан тир. Агъдин перем алай хала, Чаз вун авай кIвале кIан тир. Ф. Ашкъидикай ва дердиникай манияр. Ахпа моряк рахана: -Эхь, халаяр Ухшар ава Каспи гьуьлуьн лепейриз - Юмшагъ акваз гъида кьилел балаяр, Фидай чка сал ийида луьтквейриз... А. С. Дишегьли. Хъсан тIамада авай Сийидбег мехъерик кьуьл ийиз экъечIда. Пкавулди адавай хабар кьада: - Ваз гьи халадиз эвериз кIанзава? С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. 3) жувалай яшариз чIехи дишегьлидихъ галаз рахадайла, ишлемишдай гаф. - Башуьсте, - за Рамиза къалурай зур килодин гираяр терездин хиле эцигна. - Какрас, хала, зур я! Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Эхь. Умуят халадин вилериз фадлай гуьзлемишзавай экв хтана. С. Ярагъви ашукь Уьзден. * хала-хатур сущ. къанун чIурна кьилиз акъуддай кIвалах. Мукьва-яргъадан арада Тежен гьич хала-хатурар. С. С. Гвена. Синоним: хала-хатурвал. * хала-хатурвал сущ. къанун чIурна кьилиз акъуддай кIвалах. И гафар кIелайла, чи чIарар риб-риб хьана: рахун манатрикай ваъ, миллиондикай, хала-хатурвиликай физва. К, 1989, 22. XII. Жюридин членрин арада зун, Али Агъадуллаев, Нариман Мегьамедов, Динара Алиева ва маса машгьур ксар авай. Гьавиляй, хала-хатурвал авачиз чна къиметарни гана. ЛГ, 2004, 26. VII. Синоним: хала-хатур. * халад гада [хва] сущ. дидедин вахан гада.... чIала бязи гафарин сочетанияр гьамиша сад хьиз дегиш тежез, чпихъ санлай тайин тир са мана-метлеб аваз ишлемишда. Ахьтин сочетанийрик квай гафар, чеб-чпивай чара авуртIа ва я абурукай сад дегишарайтIа, а сочетанидин манадиз еке зиян жеда. Месела: Ада вичин халад хциз кагъаз кхьена. И предложенида халад хва лугьудай гафарихъ санлай са мана ава, чавай абур гъарма кьилди, а предложенидин маса гафарихъ галаз масакIа, алакъада тваз жедач, а кьве гаф, са гаф хьиз, предложенидин са член жеда. Р. И. Гайдаров ва мсб. Лезги чIал. педучилище патал учебник. М-кала, 1994, ч. 26. ☼ «Лезги чIалан орфографиядин словардин» эхиримжи изданида ( кил.: М. М. Г., Р. И. Г., У. А. М. ЛЧЮС, 2001 -й.) халад хва, халад руш.са гаф яз ( халадхва, халадруш) кхьин кьабулнава. Чи фикирдалди, и словарь акъатдалди кьабулнавай {кил.: М. М. Г., Р. И. Г., У. А. М. ЛЧЮС, 1964; Б. Т., М. Г. ЛРС, 1966) къайда ва 2001 - йисан орфографиядин словардин авторрикай сад тир алимдин винидихъ ганвай текстина авай гафар гьахълубур яз гьисабна, халад хва, халад руш, халуд хва, халур руш, мягькем ибараяр яз, кхьин дуьз я. * халад руш сущ. дидедин вахан руш. ХАЛАДИН 1 хала существительнидин талукьвилин падеждин форма. Кил. ХАЛА. ХАЛАДИН 2 обр. дишегьли аялдив ва я вичелай яшариз гъвечIидав рахадайла, ам вичиз хуш тирди къалурун патал ишлемишдай гаф. - Я чан халадин, цIийи сусавай заз вуч кIанзава? Аялар я ман. С. Ярагъви ашукь Уьзден. КIвални завод сад туш эхир? - Разини я, разини туш. Яб акала, халадин... Н. И. Зарбачи, насигьатчи. ХАЛАТ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) куьгь. багьа перем, партал. И ван атай ханумди вичин ипекдин халат рушан къуьнерал вегьеда ва вичин къизилар кIватIна, хъуьчIуьк кухтада. Ф. Гьамбал. Гьуьруьпери, я вун тават, Лайих я ваз зардин халат... Е. Э. Ярдиз. 2) са бязи кIвалахрал винелай алукIдай партал. Кабинетдиз гьахьна, халатни алукIна столдихъ ацукьай духтурдиз, салам гана гьахьай медсестра Пери акурвалди, далу чухвай хьиз, регьят хьана. А. Э. Кьуьзуь кьун. Рушариз лацу халатар алаз фермадиз физ, кIвалахиз кIанзава, абур авач. К, 1989, 4. XII. ☼ Халат гафуникай гегьенш алаваяр кил.: А. Гуьлмегьамедов. ХАЛАТ || "Лезги газет", 1993, 18. III ХАЛИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра бурандин екевал авай, ширин тIямдин емиш. Беген тушиз кIвал-югъ тергда на, Халидикай дуван кудай сергда на. Е. Э. Ватандай катзавайбуруз. Гъафил я вун, яргъал мирес, Чара тежез хали, кIерец. Гъиле кьуна патахъ кIекIецI, Кьурудни ицIид тийижиз. С. С. Лавгъа шаирдиз, Ша, къунши, хали неда чна кьведа. СМ. ЦицIигъ-наме. * гатун хали, зулун хали, пехърен хали, хъуьтIуьн хали. ХАЛИКЬ араб, сущ.; -дм, -да; -ар, -ри, -ра 1) дуьнья, алем яратмишайди, Аллагь. На и дуьнья терг авуна, - Им Халикьдин эмир хьанва. Е. Э Алкьвадар гьажи Абдуллагь-эфенди кьейила. Сабурлувал гьич Халикьди ганач заз... Е. Э. Зун атана - Я чан чIехи вах, сивел дапIар эцигайла, кьвалай акъатда эхир! За вучрай?! Гьахьтинди яз халкьнава ман зун Халикьди. Къурбанд хьуй зун вичиз! А. Къ. Нехирбанни лекь. 2) (чIехи гьарфуналди - X) эркекдин хас тIвар - Халикь. ХАЛИС фарс, прил. са нин ва куьн ятIани еридиз лазим вири лишанар авай. 1) Вучиз сад халис инсан я, муькуьд, кицI яз, сифет - инсан... Е,. Э. Гьажимурад эфендидиз. Халис шив хьтинд я хвейи, Виш манатдин я гьавайи. С. С. Халис фекьияр авачирла, тупIалрикайни фекьияр жеда. Амма абурулай тупIал фекьи лугьудай лакIаб алатдач. Халис фекьи ятIа, адахъ гьахъ хьана кIанда. Нефс ахъа фекьидиз Аллагьдихъай кичIе туштIа, адан чин уьзуькъара я. Адан чка жегьеннем я. С. Ярагъви ашукь Уьзден. 2) гьакъикъи. Шаирдин халис тIвар Мегьамед Эмин я. М. М. Гь. Шииррин кIватIал туькIуьрайдан патай (1941 ). Синонимар: гьакъикъи, халисан. Антоним: тапан. ХАЛИСАН прил. лазим вири лишанар авай. Иблисри ял тваз къалурда хамара, Халисан дуст яман юкъуз чир жеда. С. Яман юкъуз чир жеда. Икьван еке мулк, адакай са менфятни къачуз тежез халкь халисан ацIай кIатIал алай гишин кьифериз элкъуьрнавай. ЛГ, 1992, 6. V. Синоним: халис. Антоним: тапан. ХАЛИСАНДИЗ нар. лазим тир лишанар аваз. -Куьне дуьзгуьн кьуьлер вучиз эцигзавач, куь ансамбль халисандиз мус элкъведайди я? ЛГ, 2005, 7. IV. Амма гилани, гзаф асирар алатайдалай кьулухъ, инсанри тенбек ишлемишуникай авай чIехи зарар, ам гзаф азаррин себеб тирди халисандиз аннамишнавач. ЛГ, 2005, 5. VIII. ХАЛИСВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера дуьзвилив кьан тийидай лишанар квачир гьал. Дустунин халисвал, вун халис четинвилера авайла, чир жеда. Р. ХАЛИСВИЛЕЛДИ нар. дуьзвилин лишанар хас яз. Синоним: халисдаказ, халисдиз. ХАЛИСДАКАЗ нар. дуьзвилив кьан тийидай лишанар квачиз. - Чун акъвазин. - за гьеле адан гъилер ахъайзавач. ИкI хъсан я, жуваз кIани кас патав гвайди халисдаказ гьисс ийиз жеда. Чна инал югъ къаршиламишда. З. Гь. Лифер. Адавай халисдаказ, ягьанат квачиз, михьи лезги чIалалди хайи бубадикай кьве гаф лагьанайтIа жедачирни? Ваъ, ида чи чIал ужузди яз гьисабзавани, тахьайтIа чун авамрай кьазвани? А. Къ. Нехирбанни лекь. Синонимар: халисандиз, халисвилелди, халисдиз. ХАЛИСДИЗ нар. халисвал хас яз.... анжах адаз гила халисдиз чир хьанвай: гьич са къуватдивайни адавай сегьне къакъудиз жедач. 3. Гь. Уьмуьрдин сирнав. Синонимар: халисвилелди, халисдаказ. ХАЛИФА араб, сущ.; -ди. -да; -яр, -йри, -йра ислам динда пайгъамбардин чкадал алайди; пачагь. Фана я вун, дуьнья, садазни тахьай; Давуд халифа яз Давудаз тахьай. Е. Э. Дуьнья, гьей! ХАЛИЧА фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кIвал гуьрчегарун патал сун гьаларикай хранавай, гамунилай, гибедилай тафаватлу яз, чина чIичI авай, гъвечIи затI. Халича акуна, шад хьана, ада халичадал акъвазна, парталар алукIзамазди, халича цавай фена, рушан кIвализ аватна. Ф. КIватIаш. Чарпайдин патав халича экIяна, юкьвал самовар, стаканар ва нисини фу эцигнавай. А. Ф. Бубадин веси. Мягькем, геьенш и дарамат сифте харат устIархана, ахпа гамаринни халичайрин склад хьиз ишлемишна. Д. Шерифалиев. Къабил бубадихъ галаз гуьруьш. Игьсан халудин диде Сабри бадедиз, чун акурла, гзафни-гзаф хвеши хьана. Кьудкъад йиса авай и дишегьлиди ихтилат авурвал, жаван тирла, ада гзаф иер сумагарин халичаяр хразвай. Р. Гьасанан, И. Мегьралиев. Яргъара авай жуванбур || «Самур» газ., 2002,25.I. ХАЛКЬ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ари, -ара 1) са чкадин, уьлкведин инсанар вири санлай. Гафар-чIалар гьатна халкьдин сивера... Е. Э. Заз сабур гуз. Чи лезги халкьдикай рахайтIа, ам чуьнуьхун, тарашун квачиз, намус, инсанпересвал вине кьуна яшамиш жезвайди я. ЛГ, 1992, 31. Х. Уьлкведин президент ахмакь кас ятIа, Адаз сесер гайи халкьар начагъ я. И. Ш. Кьудар. 2) гз. числода: инсанар. Жув хьайила эвел халкьар арада, - Гила хелвет, хажалатдик кьурада... Е. Э. Дустариз. Халкьар гзаф, чIалар хейлин Къавкъазда, Вири хура тун мумкин туш яракьдин. Х. Х. Масан баде. * халкь авун гл., ни-куь вуж-вуч тикрар хъхьун мумкин тушир затI яратмиш авун. Сад Аллагьди тек халкь авур Са малаик я Пакисат. Е. Э. Пакисат. Дишегьли Аллагьди кIвалин крар авун патал халкь авурди я. Гь. Гь. Адетдин къармахра. Аллагьди инсан инсан яз халкь авурд я, Гьардаз чпин везифаяр Аллагьдилай акурд я, Абур айру къабилайриз паюрд я, Вазни течир са къабила хьана вун. Н. Сам. Лезги, вавай жузан за... Синоним: халкьун. * Халкь Авур Первердигар [Халикь] сущ. Аллагь. Халкь Авур Первердигарди чи уьмуьр абад авурай. Е. Э. Мубарак Исмаил. Халкь Авур Халикьди вичиз Сад кьиникьин тIал авурай. Е. Э. КафтIар къаридиз. * халкь хьун гл., вуч арадиз атун. Цаниз халкь хьанвайди анжах пуд нумрадин куьтен я... лугьуз, бязибуру трактордин синихар ийизвай. З. Э. Муькъвел гелер. * халкьдин къажгъан муркIадални ргада мисал 'халкьди гъиле кьур кар кьилиз акъатда' манадин мисал. [Брегьим]. Дугъриданни, садра и къара жемят санлай къарагъайтIа, нивай акъвазар хъийиз жедайди я? Мисалда гьавайда лугьузвайди туш гьа: халкьдин къажгъан муркIадални ргада... Б. Гь. Большевикдин руш. ХАЛКЬДИН прил. халкьдин руьгь, меденият, тарих авай, адаз хас тир. * халкьдин манияр сущ. автор авачиз, халкьдин сивера ишлемишзавай манияр. Халкьдин манияр лагьайтIа. абурухъ чIехи тарих ва дерин философия ава. "Самур" газ., 2002, 19. III * халкьдин дружинник сущ. инсанар яшамиш жезвай тайин са чкада къайда, селигъа хуьн паталди агьалийри чпин арадай хкянавайди. Гъалибвилин 60 йисан юбилейдиз серенжемрин планда къалурнавайвал гьазурвилер аквазва, Халкьдин дружинникар кардик кутунва... "Самурдин сес". 2005,19.III. * халкьдин сивин яратмишун сущ. махар, къаравилияр, манияр,. имуча-имучаяр, мисалар. мискIалар - вири санлай. Несилрилай несилрал, сиверай сивериз къвез, адет хьанвай къайдайра ва кIалубра хуралай ва гуьрчегдиз туькIуьр хьанвай, дерин манадин эсерриз халкьдин сивин яратмишунар, яни фольклор лугьуда. Гь. Гашаров. Синоним: фольклор. * халкьдин суд сущ. къанундин истемишунар чIурзавайбур жазаламишун патал халкьди хкянавай ксар. Ахтармишунар, силис авунар хьана. Нетижада фекьини кIвенкIве аваз кулакар кьуна. Халкьдин судди абур кар атIана; Сибирдиз ракъурна. З. Э. КУТВ-диз фена. * халкьдин театр сущ. халкьдин руьгьдиз, медениятдиз талукь. Са вахтунда гзаф баркаллу тир тIвар къачунвай халкьдин театрдикай гьукуматдин театр ийидай вахтни алукьнава. М М. Лезги тIвар алатIа. * халкьдин шаир сущ. яратмишунра еке агалкьунар авай шаирдиз гьукуматди гудай гьуьрметдин тIвар. 1934 - йисуз Дагъустан АССР-дин Центральный Исполнительный Комитетдин Президиумди адаз [СтIал Сулейманаз. - А. Г.] халкьдин шаир лагьай пара гьуьрметлу тIвар гана. З. Э. ЧIехи шаир. Гила заз ам халкьдин шаир Хуьруьг Тагьир тирди чир хьана. А. Э. Шаирдин тарсар. Халкьдин шаирди вичин эхиримжи нефесдалди кайвани Гуьлуьшаназ, вичин къалин килфетдиз вафалувал хвена... К. К. Шаирдин килфетар. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 |
| |||||||
|
