| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка ТIАРВАЛ сущ.: -или, -иле; -илер, -илери, -илера тIар хьайи гьал. Секин хьайила, Велиметан рикIел а тIарвилер садни аламукьнач. М. В. Гьарасатдин майдандал. Яшар жердавай дяведин йисара акур дарвилерини тIарвилери чпикай хабар гузва. ЛГ. 2003, 25. ХII. * тIарвал гун гл., ни-куь низ-квез тIар тир гьалдиз гъун. Сулейман и кьве девирдин шиирарни инсандин рикIиз тIарвал гудай, инсан пислемишдай шиирар я. М. М. Гь. ЧIехи шаир. Зани, хьайиди хьурай лагьана, чукIулдалди цIилер атIана ва зун чилел аватна. Заз бегьем тIарвал гана. Ш. Шабатов. «Лезги Чапаев». - Рухвайри бубайрин рикIериз тIарвилер гузва ман. А. Къ. Нехирбанни лекь.' ТIАРПIНА нар. садлагьана, са шакни алачиз. Синоним: тарпна. ТIАСМА сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра Маншаллагь, хтул, лап зулун кьар кьван авайди я, - лагьана Жавата тумунихъ тIасма галай еке чукIул акъудна. Гь. М. Им къван, имни терез. ТIАЧ сущ; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара махсус къайдайралди икIидикай гъазурнавай жими хуьрек. Вирт амукьрай, гьалдарич вич тIачал, гьей. Е. Э. Гачал, гьей! И пад а пад ягъиз, кьилел хурх алаз къвезвай вацIал рагъул тIачунин ранг акьалтнавай. З. Э. КУТВ-диз фена. И кIвале къенин аямда жегьил несилриз чпин тIварарни течизмай затIар; кутарар, тIачун чуква, сернич, некIегъан, гьатта пачагьдин девиррилай амай ирид-муьжуьд литрдин птулкаяр авай. А. Къ. Нехирбанни лекь. Ргай къуьл, тIачар вил галазни жагъизмач. М. В. Гьарасатдин майдандал. Лезгийрин къадим хуьрекрин -арада тIачди кьилди чка кьазва. "Самурдин сес" газ., 2005, 26.I. ☼ Сифте къуьл михъда ( 6 кьил хизандиз 3 бади) ва ам чими цяй чуьхуьда. Суфрадик кутуна къулан патав тада. 23 юкъуз цIирдалди адаз герен-герен яд гуда. ЦIирай къуьл синида экIягъда. Истикандив яд акьалтдалди гатада. Тугъагъа хьиз чрада. "Самур" газ., 2005, 25.II. ☼ ТIач гафунин актив падеждин ва и падеждин эхир бинеда аваз арадиз къвезвай маса падежрин эхирра -уни хьунухь литературный чIалан къайда яз лап 1989 - йисалди кьабулнавай ( кил.: М. Г. Г. ЛЧЮС, 1955; Б. Т., М. Г. ЛРС, 1966; М. М. Г., Р. И. Г, У. А. М. ЛЧЮС, 1964-1989). Амма 2001 йисуз акъатай словарда адан чкадал тачи ( кил.: М. М. Г., Р. И. Г.. У. А. М. ЛЧЮС, 2001) къалурнава. Чаз им, словарь туькIуьрайбурун фикир тушиз, технический гъалатI яз кьабулиз кIанзава. * тIач авун гл., ни 1) махсус къайдайралди икIидикай гъазурнавай жими хуьрек гьазурун. 2) тахьай гьалдиз гъун, квадарун. Аквар гьаларай, Айвазов Юсуфаз вичи тIуьр пулар, арендаторриз са кепекни тагана тIач ийиз кIанзавай. ЛГ, 2005, 2. VII. * тIач таванай авадарун гл., ни вуж. тергун, пуч авун. [Бадрудин] - Я? Яда, а бастуфкаярни мастуфкаяр чи квез герек я? Заз килиг, эгер гьа Къазимегьамеда Куьн тIач таванай авадар тавуртIа... З. Э., Б. А. Къазимегьамед. Синонимар: кил. гардан ягъун. * тIач хьтин <рагъул> прил. лап икьи ва рагъул. - Гьанагни харапIа я. ТIветIерин лужар, варварар квай тIач хьтин кьубудин яд, бул къиздирма - ингье чун гуьзлемишзавайди, гьа и аваданвилер я, - лагьана кьеркьеш алайда дериндай ухьт аладарна. З. Э. КУТВ-диз фена. Ахцегьрин дишегьлийри Шарвилидин суварик атай кьилин редактор Агъариза Саидован вилик гъана булахдай цанвай тIач хьтин рагъул яд авай ведрояр эцигнай. ЛГ, 2004,15. VII. * тIач хьун [хьана фин] гл., вуж-вуч пуч хьун, авайди авач хьун. - Гила гьич, -лагьана. Асана, гъиле авай каца акъвазарна, цавуз килигунивди. - Им, яру яцран далу кьежир тавунмаз, акъваздайд туш. Чи девлетар тIач хьана... З. Э. Муькъвел гелер. На лугьуди, ада вири пайгъамбарарни, къудратлу женгчиярни - вири, и дуьньядилай тIач хьана фейиди, гьар са шейинихъ вичин эвел хьиз, эхирни авайди лшианламишзава. М. В. Гьарасатдин майдандал. * тIач - чуквадинди, свас - чкадинди мисал 'гьар са карда жуваз чидайдал амал авун герек я' манадин мисал. Мадни са кар рикIел хуьх: паталай свасни гъимир! Бубайрин мисалдиз вафалу хьухь: тIач чуквадинди, свас чкадинди кIанда. А. Къ. Нехирбанни лекь. ТIАЯ? нугъ. гьинава? "Гила тIая ви девлетар?! Асланарни жейранар, Яцар, миргер къизил балугъ?! -Гьарайна за лезги вацIуз. Н. С. Самур. ТIВАЛ 1 фарс, сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, ара 1) тупIун яцIувал авай, тIурар алачир, тентес, кьвечIил жедай тарцин хел, шумал. Кьуьдди Ширинбегани за живеди кьунвай сувара къветер кьаз хьана. ТIваларикай хранвай кунашриз. П. Фатуллаева. Ширинбег халу. Са хъуьчIуьк квай тIваларикай Къафкъаздиз пару жедайд туш, С. С. Бендедин рикI хьайитIа дуьз. 2) мал ягъун патал гьазурнавайди. ЧIехи вах, вун тIвал гваз жедай гуьгъуьна, Зун тарариз акьах тавун паталди. М. Б. ЧIехи вах. * малар гьалдай тIвал, пакун тIвал. * тIвалар-тIвалар марф къун гл. къалиндиз марф къун. ТIвалар-тIвалар хьана къвайи живни марф рагъдандихъ элкъвейла акъваз хьана. З. Э. Муькъвел гелер. * тIваларин куткун сущ. шуькIуь, назик тIваларикай хранвай куткун. ТIВАЛ 2 сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ара гъал, еб алчударна кутIуннавай чка. * тIвал гун гл., ни квез гъал, еб алчударна кутIунун.... са аскерди, шимер къуншиди вичин гъиле вугайла, жибиндай вичин иски ягълух акъудна, шимер гьадак кутуна, са кIусни ават тийидайвал чуькьвена тIвалар гана... А. А. Лезгияр. ТIВАР сущ,; -цIи, -цIе; -ар, -ари, -ара 1) са кас, затI масадбурувай чара авун патал адаз гузвай хас гаф. Султанбиги зи ярдин тIвар. Е. Э. Дилбераз. - Зи дидедин тIвар Гуьлнар я, - лагьана хьиз адан хъуькъвериз вучиз ятIани яру хал яна. Н. М. Къизилдин хтар. Са вах ава абуруз, тIвар я ЦIийиварз... И. Гь. Хаин. Лезгийрин тIварарикай рахайтIа, заз чиз, 30 процент лезгийри чпин бубайрин, ата-бубайринни дидейрин, имийрин, стхайрин, вахарин, мукьвабурун тIварар акьалтнавай несилрал эцигзавач. ЛГ, 2004, 21. X. 2) са квелди ятIани тафаватлувал къалурзавай гаф. Я заз сагьиб, я саламат са тIвар хьанач. Е. Э. Ваз зи гьалдикай хабар авачни? Лезгийрин прозада хъсан инсандин гзаф суьретар, мадни дуьз лагьайтIа, гзаф тIварар ава. А. А. Лезгийрин литература. Хаин лагьай тIварцIелай чаз Кьена лагьай тIвар хъсан я. А. С. Хцихъ галаз ихтилат.Акьуллу итимди вичин халкьдин тIвар вине хуьда. З. Р. Веси. Лезгидин аялрал лезги тIварар хьун лазим я. А. Къ. Нехирбанни лекь. ☼ М. М. Гьажиеван фикирдалди ( кил. М. М. Гаджиев. Лезги чIалан орфографиядин словарь. Махачкала, 1955, ч. 125), гьам тIварцIи, гьамни тIваруни литературный чIалан нормаяр тир. 1964 - йисалай башламишна, орфографиядин словарра анжах тIварцIи дуьз яз кьабулнава. * тIвар [тIвар-ван] авай прил.,; машгьур. Эвел кьиляй яр я лугьуз тIвар авай... Е. Э. Севдуьгуьм. Дагьустанда тIвар-ван авай район я, шаксуз, Ахцегьар. Х. Т. Ахцегьар. Стхаяр тир Ата ва Буба тIвар-ван авай устIарар я. 'Къ. М. Стхаяр. - Гьикьван вуна тарифарда Тамуман, Пачагьдин руш туш хьи ам. са тIвар авай? А. С. Папа гъуьлуьз. Хьаналда са тIвар-ван авай чатухъан, Зегьмет кIани, камалдикай пай авай. Х. Х. Манат. Гьахъ-адалат хвена татугайвилер вичин чинал лагьай лезгийрин тIвар-ван авай партийный работник Мамед Рагьманович Мамедов азабрик кутуна. М. М. Лезги тIвар алатIа. Усман ЯркIи дереда тIвар-ван авай устIар тир. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Чи халкьдин арада тIвар-ван авай алимри ва шаирри, медениятдин ва майишатдин пешекарри рикIин сидкьидай зи тереф хвенай. ЛГ, 2003, 4. XII. 12 сентябрдин пакамаз чун, лезгияр, тIвар-ван авай шаир-сатирик Жамидин 69 яшда аваз бейхабардиз рагьметдиз фена лагьай чIулав хабарди къарсурна. «Самур», 2003, № 6. * тIвар [тIвар-ван] акъатун гл. нин са квелди ятIани машгьур хьун. Мад авачни вилаятар? Куьз акъатна икьван ви тIвар? С. С. Къафкъаз. Хан лап зулумкар тир ва адан къанихвилин тIвар акъатнавай. А. Р. [Зейнаб]. - Зи Къурбан пешедин иеси хьанва. Къизилдин гъилер я, чан вах, къизилдин гъилер. ТIвар-ван акъатнава, хъсан цлан устIар я. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. * тIвар |тIвар-ван] акъудун гл., нин са квелди ятIани машгьур авун (хъсанвилихъ, писвилихъ). * тIвар алай прил. тайин са тIвар аваз гьакъикъат тир. 1545 - йисуз Ахцегьай тир, вичин тIвар гьеле малум тушир алимди «Анвар» тIвар алай диндин къанунрин кIватIалдин чешне басма авунай. "Самур" газ., 2004, 28. VII. * тIвар гун |эцигун] гл., низ( нел) вич хьтин масадбурувай чара авун патал тIвар гун. Яшайишда цIийи крар, цIийи гьалар туьретмиш жезва; цIийи затIар акъатзава. Инсанри и цIийи крариз, цIийи затIариз тIварар гун лазим я. Н. А. Литературадин хрестоматия. Дагъустандин педагогический институтдиз, лезгийрин государственный театрдиз, цIудралди колхозриз рикIелай тефидай шаирдин тIвар гана. З. Э. ЧIехи шаир. Самур! Гзаф къекъвена зун тIварарихъ, Эхирни за хтулдиз ви твар гана. А. С. Самур шегьер. Ам гзаф нефс пехъи, тух хьун течир инсан тир. Ада вичиз гада хьайила гьадал «ДевлеткIан» лагьана тIварни эцигна. А. И. Къиргъин. Лезгийриз чан аламай инсанрин тIварар аялриз гун хас туш, исятда Шарвили хас тIвар хьиз арада тахьунни жемятри чпин эпосдин амукьайрал амал авунин лишан я. И. Гь. Хуьруьгрин кьуьл. ТIвар за эцигайди туш. Ам жемятди вичи-вичелай гайиди я. Гь. Къ. Четин бахт. Ялцугъар Аламишедал эвичIунихъ галаз алакъалу яз гзафбуру чпин арада хуьрел Етим Эминан тIвар эцигнава. ЛГ, 1996, 21. VI Эхиримжи йисара аниз хуьруьнбуру айгьамдалди "ГъвечIи чил" лагьана тIвар ганва. Д. Шерифалиев. "ГъвечIи чилин" чIехи къазаяр * тIвар кьацIурун гл., ни нин Синонимар: абурдай вегьин, беябарун, русвагь авун. * тIвар кьун гл., нин са никай ятIани рахун. Адет хьанва, йифиз-юкъуз дуьа ийиз заз ви тIвар кьуна... Е. Э. Гьаким. РикIе адан ашкъи аваз, масадан тIвар кьамир, рушар. З. Р. Рушар. Зи тIвар кьуна, зал ихътин чIехи ихтибар авунай за квез виридаз пара сагърай лугьузва. ЛГ, 2003, 4. ХII. * тIварба-тIвар нар. гьар са тIвар кьуна, кьаз. * тIварун стха сущ. са тIвар алайбур чеб-чпиз мукьвавал. ТIварун стха, зид а касдив гьуьжет туш; Еке селдик марфадикай хар жеди. Нагъакь ерда къалмакъалун адет туш, А арада ам низамсуз кар жеди. Е. Э. ТIварун стхадиз. - Хкуьрмир зи тIварун стхадик! - къарагъна, сифте ЧIехидан, ахпа муькуь аялрин щеткаяр хьтин векъи, къалин, чIупI-чIулав мекерилай кап чIугвазва мугьманди. Б. Гь. ТIварун стха. Тюмендай хтана, чи Мегьамеда атIа вичин тIварун стхадин ери-бине гьинай ятIа чирна: Н. Насруллаев. Кьве Мегьамед. * тIварцIин эвез куьгь., граммат., сущ. чIалан илимда гьисабрин тIвар. Къалурунин тIварцIин эвезар и, а, гьа, атIа ва мсб. сят лагьай тIварцIихъ ва кьван лагьай кIусунихъ гилигна туькIуьрзавай наречияр санал, ккIана кхьида. Месела: икьван, акьван, гьакьван, исятда, гьасятда. Лезги литературный чIалан орфографический къайдайрин свод. ТуькIуьрайбур: Гаджиев М., Алкадарский А. К. -Махачкала, 1938, ч. 21. Синоним: тIварцIиэвез. * тIвар-ван авай прил. машгьур. За гьа чIавуз тIвар-ван авай алим арабист Абдулнетиф эфендидивай кIелзавайди тир, - лугьуз рикIел хкизва ахцегьви Эфендиев Гьасана. Къ. Къ. КIири Буба. ТIвАРЦIиЭВЕЗ граммат., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра затI, лишан, кьадар къалурдай тIварцIин чкадал ишлемишдай гаф. ТIварцIиэвез чIалан паярикай вичи затIунин тIвар, лишан ва я кьадар лугьун тийиз, анжах абур къалурдай, абуруз ишара ийидай паюниз лугьуда, месела: ам, им, зун, атIам. ММ. Гаджиев. Лезги чIалан грамматика Синоним: тIварцIин эвез. ТIВеТI сущ.; -ре, -ре; -ер, -ери, -ера 1) кьве лув квай зайиф гьашарат. 2) куьч. са вуж-вуч ятIани кьин патал къуват(ар) герек тушир затI, кас. Ягъанатдин са хъверна, Лагьана: "Вун язва вуч?! КIанда заз вун ийиз пуч! Зун патал вун са тIветI я... Ф. Шарвилидикай риваят. Заз губернаторни, начальникни, пачагъни гьич тIветIверайни туш. Къ. Къ. КIири Буба. 3) къумарал къугъвайдай кьуд жергедин чарарикай (гьачайрикай, керпичрикай, пехъерикай, тIветIерикай) сад - * балкIандин тIветI, кIвалин тIветI. * тIветIряйни кьун тавун [гьисаб тавун] гл. са низ-квез ятIани эсиллагь фикир тагун. Абурукай сад гзаф гьаясузди тир, сивел атай вуч хьайитIани лугьузвай, чун тIветIрайни гьисабзавачир. И. В. Теъбир. ТIВЕТIВеЛ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра чиник жедай куьлуь тIехвер. ТIВЕТIУН рак., гл., ни; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; тIветI авун, тIвет тавун, тIвет тахвун, тIветI хъийимир зарбдиз катун. Гагь хкида данаяр тIветIнавай къацаз. А. Ал. Баллада. ТIЕАМ кил. ТIЯМ. ТIЕБиАТ араб, сущ.; -ди, -да 1) инсан элкъуьрна кьунвай гьакъикъат. ТIебиатди вучиз заз и тIал гана? Е. Э. Заз сабур гуз. Экскурсиядин кьилин метлеб аялриз тIебиат чирун, кьилди-кьилди шейэрин ва тIебии вакъиайрин тIварар чирун, урус чIалан словарь гегъеншарун тир. А. А. Умуд. Агь, тIебиат, дуьньядал Валай хъсан затI авач! А. С. Агь, ТIебиат. ТIебиат, вун регьимлу я, На етимар рекьидач! Къ. Р. Диде. Са гафуналди, «Садвили» халкьдин тарих, культура, чIал ва лезги чилерни тIебиат хуьн паталди ватанпересвилелди кIвалахзава. М. М. Кьибле пата гурзава. 2) хесетар, къилихар. Чи~~гзаф хуьрера кхьин авачирвал, азадвал анихъ амукьрай бязи вахтара чи ата-бубайрин тIебиатдин лап адетдин девлетрикай пай атIанва. И. В. Чирхчир. ТIЕБИАТДИН прил. тIебиатдиз хас тир. Самурдин там вичин гуьзелвилел, тIебиатдин девлетлувилел республикада гьи чкадихъ галаз гекъигиз жеда? ЛГ, 2004, 26. VII. * тIебиатдин лирика лит., сущ. тIебиатдиз килигуналди шаирдин рикIе гьатай фикирар, гьиссер ачухна къалурдай лирикадин эсерар. ТIебиатдин лирикадик гзаф вахтара ватанпересвилин гьиссер, Ватан дериндай кIан хьун кваз жеда. Н. А. Литературадин хрестоматия. ТIЕБиБ араб, куьгь., <г, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра азарлу инсанар сагъардайди. Зи дердинин тIабиб ава кIевера... Е. Э. Яр. Давасуз хьай зи дердиниз тIебиб, дарман Я бахтавар. Е. Э. Бахтавар. Синонимар: духтур, врач. ТIЕБИИ араб, прил. инсанди арадиз гъун тавур, вич вичиз арадиз атай, къведай. КIелзавай кас! вак гьамиша тади квайди заз чида. Им тIебии карни я, вучиз лагьайтIа тIебиатди инсандиз тади квай, вуж ва вуч хьайитIани фад чир хьана кIандай рикI ганва. Н. А. «Зун кьуьзуь жедачир». Шарвили лезги итимдинни лезги дишегьлидин хва я. Амма игит Шарвили дуьньядиз вири аялар хьиз тIебии кьайдада атаначир. Ам илагъи Кас-Бубади ирид йисуз хцин дидарда кайи Дагъларизни Цуьквераз са пад яру ич гайила, хьайи хва я. Р. Р. Лезги халкьдин игитвилин эпос. ТIебии кар я, хейлин ксариз машгьур инсанрин ацукьуникай - къарагъуникай, хизандикай, ярар-дустарикай малуматар чир хьун хуш жеда. К. К. Шаирдин килфетар. * тIебии газ сущ. чиликай хкатзавай. Районэгьлияр тIебии газдалди таъминарун за зун патал важиблу ва садлагьай дережадин месэла яз эцигна. ЛГ,1999,1. IV. ТIЕБИЙВАЛ сущ.; -или, -иле тIебии тир гьал. И тIебиивилин дад за дадмишначиртIа, закай яраб гьихьтин туьрема хкатдайтIа... Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. ТIЕГЪУЬН ||ТIУЬГЪУЬН араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) са гьихьтин ятIани азардикди кьиникь. Хаинвилелд чаз чи чилер бижитIдани? Нур я лугьуз, тIегъуьн гъидан, фу атIайбур? М. Ж. Куьтягь хьана жибинда пул... Наркомания зарафат туш, тIегъуьн я. ЛГ, 2004, 8. VII. 2) куьч. пис нетижа(яр). Перестройкадин тIуьгьуьнди чи чIехи Союз чукIурна. ЛГ. 2000, 6.1 V. * тIегъуьн галукьун гл., нихъ-квехъ инсанар рекьидай азар акатун. * тIегъуьн гьатун гл. инсанар рекьидай азар чукIун. Гьатна гишинвилин тIегъуьн, Вуч четин ян дуланмиш хьун. А. Ф. Дяве. ТIЕГЬ: * тIегь хьиз нар. Адан иви хъиченвай чин яру тIегь хьиз хьанвай. Ченедин кIвенкIвекай стIал-стIал гьекь кIвахьзавай. З. Э. КУТВ-диз фена. ТIЕГЬРИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра; куьлуь ва ширин чуьхверрин сорт. - Аялдин пелевай носовой платочик хьайитIани гуьцIа тIун, кагьулдиз рахана къари, тIегьри хьиз хьанвай вичин куьк чин дередин яйлухдалди михьиз. П. Ф. Жуван руг. Страницы: 1 2 3 4 |
| |||||||
|
