| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка КIВАТУН гл., вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; кIват авун, кIват тавун, кIват тахвун, кIват хъийимир 1) даяхар хкатна, авай гьалдай акъатун. КIвалин къав кIватна. Р. 2) са гьихьтин ятIани алатар гьалдай акъатун. Жанавурдиз къянавай ракьар кIватна. Р. ЧIижерин куьнуьяр гьар йисуз кIватзава. Р. 3) куьч. са гьихьтин ятIани гьисс себеб яз, жуван фикирдилай элясун. Директордин гафар ван хьайила, Азиз муаллим кIватна. Р. 4) куьч. къайдадикай хкатна. Чи са бязи карханаяр, базардин конкуренциядиз гьазурбур тушиз, кIватна. ЛГ. 2002, 26. XII. 5) некягьдикай хкатун. КIВАТI сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара размердиз гъвечIи туп хьтин ва я чарх хьтин элкъвей затI. # гъаларин ~, дуьдгъвердин живедин ~, келемдин ~, нисидин ~, халидин ~. * кIватI авун гл., ни-куь вуж-вуч 1) кьилди-кьилди авайбур санал хьурун. Икьван эллер ийиз на кIватI Им вуч ягънагъ я, Къафкъаз? С. С. Къафкъаз. 2) кьадардиз артухарун. Шумудни сада кIватI авур мал хьана варисариз. X. Къ. Ваба. * кIватI хьун гл., вуж-вуч кьадардиз гзафбур са тайин чкадал хьун. КIватI хьана дуьньяд гуьзелар, ШелайтIани заз гъазелар, Шан жечир заз вав беделар... Е. Э. Лугьуз. Са патахъай къвез Врангил Залумар чал кIватI хьана хьи. С. С. Гьуьрият. КIватI хьанвай кесиб, уртабаб лежберар. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. кIватI жеда куьн гьар агъсакьал, Гъиле кьуна теспягь къукьвал. С. С. Кавкадиз. Рахадайла мецер ширин, Агьалияр акьул дерин, КIватI жез санал багъда серин, Чар гъавизни булах ава. С. С. Дербен шегьердин суракь ава. КIватI хьана мад вири эллер, Ваз килигиз ишез вилер... X. Къ Я Эренлер. КIВАТIАЛ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) къастуналди тайин са мурад кьилиз акъудун патал сад хьанвайбур. Алик мектебда туькIуьрнавай техникрин кIватIалда фадлай машгъул жезвайди тир. А. Салимов. ЖедатIа. 1960 - йисуз КцIара «рикIш гаф» тIвар алай литобъединение тешкилпай. Ам тешкилайбур писателар тир Иззет Шарифов, Забит Ризванов, Теймур Алиханов, Лезги Нямет, Ядуллагъ Шейдаев, Багъиш Багъишев я. А вахтунда и ксариз «кIватIалар» лагьана абурун тIварар чIурукIа акъудна, яни абуруз къуллугъар кIанзава, абуру халкьарин арада мидявал твазва, абур миллетчияр я лагьана рехнеяр кутуна. М. М. Лезги тIвар алатIа. Синонимар: десте, жерге, иерей, луж, къефле, тилит, рамаг. цIиргъ. 2) сад хьанвай са шумуд майишат. Бязи вахтара кавхавилиз ЦицIигърин хуьруьн кIватIалдик обществодик акатзавай маса хуьруьнвини хкягъун мумкин тир. С. Муслимов. ЦицIигъ -наме. 3) художественный эсеррин ктаб. Шиир [Вирисоюздин Советрин писателрин сьездда Сулеймана азербайжан чIалал тебрикна рахай. А. Г.] вири, лезги чIалаз перевод авуна, Сулейманан шииррин и мукьва акъатай цIийи кIватIалда гузва. М. М. Гь. СтIал Сулейманан азербайжан чIалал туькIуьрай шиирар. КIВАТIАШ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) гъвечIи кIватI. Къужадиз са сални авай кьван. Ам, гьебеда халидин са кIватIашни туна, руш галаз чуьлдиз фена. Ф. 2) куьч. таза аял. КIВАТIИ: * кIватIи-кIватIар авун гл., вуж авахьдайла (живедилай, векьелай) са паталай маса патал элкъуьрун. Гуьнедай авахьзавай аялда надинж Бреша гъил эцяна кIватIи-кIватIар авуна. Р. * кIватIи-кIватIар хьун гл., вуж; авахьдайла (живедилай, векьелай) са паталай маса патал элкъуьн. КIунтIалай эвичIзавай аялар кIватIи-кIватIар хьана. Р. КIВАТIУН гл., ни вуч; -да, 7на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; кIватI тавун, кIватI тахвун, кIватI хъийимир 1) гьарна авайбур санал авун. Гьарай эвер ийиз вири Магьлеяр кIватIун хьана кьван. С. С. КIватIайтIа гьайванар вири, Адав барабар авайд туш. С. С. ЭчIел эчIез, тIун кIевийиз, къван кIватIиз. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Гележегда чи алимри арабрин тарихчийрин ктабрай лезгийриз талукь малуматар кIватIна халкьдив агакьарун чарасуз я. М. М. Лезги тIвар алатIа. 2) кьадар артухарун. Гьар ратIрал Аллагь берекат, Ни кIватIайтIа гзаф закат, Гьам я лап кьегьал, фекьияр. С. С. Фекьийриз. 3) экIядай затI къатуна тун. Ингье! - Чигалиди чантадай къатар-къатарна кIватIнавай кьелечI клеёнка акъудна. Б. Гь. Заз эвера. 4) къазанмишун, варлувал артухарун. - Ваз архайинвал гьарам хьанвани? Вавайни кфил ягъиз къацу синерал ацукьиз жедачни? - Ваъ, жедач. Жедайла, алакьдайла, кIватIна кIанда. Низ чида, а кьил гьикI жедатIа! Белки, мад дяве, дарвал жен. Б. Гь. Заз эвера. КIВАХУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -0 || -а, -ин, рай, -мир; кIвах авун, кIвах тавун, кIвах тахвун, кIвах хъийимир гъуьр ва я маса куьлуь шей са къайдада герек гьалдиз атун патал винелай алава хъивегьун, какадар хъувун (кьел, гъуьр, истивут). Тимдин кьилиз кьуд шиш кабаб, ТIимил кIваха кьел, фекьияр. С. С. Фекьийриз. Гагь гададин фу авай чантадиз... векьин финер кIвахна. Б. Гь. Заз эвера. * ишинайдалай кIвахайди гзаф хьун. КIВАХЬУН гл., вуч -да, -на; -из, -зава; -рай; кIвахь тавун, кIвахь тахвун 1) жими затI (яд, иви, марф) няй-квяй ятIани акъатна, хкатна авахьун. Адан иви кIвахьзавай бедендикайни гьасятда кIвачел акьалтай са аял хкатна. Б. Гь. Заз эвера. Жафера кIуртунин хилевди пелекай кIвахьзавай гьекь михьна... А. Ф. Бубадин веси. Даниял чкадиз атанвай чIал чир хьайила, Къази папаз "лал хьухь"лагьана, иви кIвахьзавай ам гурарин кIане туна, вичин мукьва мирес кавха Рашидан кIвализ фена. С. Гь. КIири Буба. 2) таралай чилел аватун (пешер, емишар). Хъипи пешер, хъипи пешер... кIвахьзава куьн тарцикай. Ф. Н. Цавун муьгьуьббатдин авазар. КIвахьай чуьхверар незвай калин кьил гьинихъ жеда кьван? С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. КIВАЧ сущ.; -и, -е; -ер, -ери, -ера инсан, гьайван, къуш къекъведай ва къарагъна тикдиз акъваздай бедендин пай, орган.... Гъилер члахъ, кIвачер кьецIи, Тамам кур... Е. Э. Нефсиниз. Гьайиф къведа заз ви кIвачер, Къекъвемир вун ях, гуьзел яр. С. С. Гуьзел яр. Мус акъатда вун зи кIвачяй, Бес вид вуч хиял я кпул. С. С. Кпул. КIвачел хъсан чекме, хурум. X. Т. Дуьньядиз вил вегь, авам яз кьамир жув, Хайи чиле атIума кIвач эркиндиз. X. X. «Чи чилив гва дегьзамандин рехивал» Зун кIвачер чилик ккIайди хьиз амукьна. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Синонимар: кьуьл, кIур. * кьве кIвач са чапатIда тун. * кIвач ачухун гл., ни гьинихъ, гьинал физ-хквез хьун (мукьвал мукьвал). И гадади Аминат отряддиз атай сакьве йикъалай инихъ сад лагьай взводдин мезредал кIвач ачухна. И. Къ. Смоленский чилел. Синоним: кIвач яргъи авун. * кIвач гвягъун гл., ни 1) кьацIурун. 2) са няй ятIани нубатсуз харжи акъудуналди зарафат авун. * кIвач гуьгъуьнай авун гл., ни фин, вилик гьерекат авун давам авун (ашкъи авачиз, аста-аста). Ишигъар яна куьтягь хьайила, Исмаила кIвач гуьгъуьнай ийизвай, адавай рикIик квай гаф лугьудай жуьрэт жезвачир. Къ. А. Къацу цуьквер. Антоним: кIвач кягьун. * «кIвач куда (кая), кьулухъ [виниз] ая» лугьун тавун гл., ни низ эсиллагь хатур хун тавун. Диде-бубади кстахдиз хвейи, "кIвач куда, Кьулухъди ая" талгьай Сарсахбегдиз, дугъриданни, пулуникай дарвал авач. 3. Э. Сарсахбег. Зуьгьредин кьуд кIараб кана: икьван чМвалди «кая кIвач, виниз ая» лугьун тавур миресди ихьтин гъуьрметсузвал ийида лагьана, ада гьич фикирначир. Къ. А. Къацу цуьквер. «КIвач куда, кьулухъ ая» талгьуз кстахдиз хвена са явакьан арадиз акъудна. 3. Э. Вафалу веледрин диде. * кIвач-гъил сущ. беден вири санлай. Зун чагъинда авай жегьил гада тир. КIвачера-гъилера авай къуватдикай жувазни хабар авачир. Са гафуналди, зун жегьил тир, сагълам тир, шад тир. М. Ш. Рагъ къаршиламишзава. * кIвач кягьун гл., ни. фин давамаруник гьерекат кутун. Мегьамедсалегьа кIвач кязавай. МичIи йифиз кIвач гагь фитерин ни галай цив ацIанвай лекъве гьатзавай, гагь хуьруьн куьчеда зияла тир къванерихь галукьзавай. А. А. Лезгияр. Антоним: кIвач гуьгъуьнай авун. * кIвач-кьил авун гл., ни саниз физ гьазурвал акун яз, пек-партал, фу-яд гьазурун. Де гила вач, жуван кIвач-кьил ая. Мукьвариз данайрив фена кIанда. А. Ф. Риза. За тадиз кIвач-кьил авуна, багъдиз рекье гьатна. А. Ф. Чнани хъвана. * кIвачи-кIвачи фин гл, вуж яхдиз фин. КIвачи-кIвачи физвайдахъ гьич рикI кьванни кудачир. И. А. Вач-хъша я гила ам. * кIвачин хьун гл., вуж гьиниз гьазур хьун. Зун кIвачин хьана исятда хъфизвай. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. * кIвач-кIвачихъ татун гл., нин галат хьун, ажуз хьун, куьлягьдай аватун. Са патахъай пияндиз, муькуь патахъай гишила, кIвач-кIвачихъ текъвез, далдайрикай-далдайрикай кIвализ хквезвай. А. Ф. Чнани хъвана. * кIвач хукIун гл, нин ник-квек къекъуьн, са гьина ятIани хьун, гьиниз хьайитIани фин. Анжах гьич нуькIрезни а муькъуьк кIвач хкIадай ихтияр авачир. Анлай гьар йикъан пакамахъ ва нянихъ вичин ханумрихъ галаз Рашидхан и чун ацукьнавай булахдал къведай. Б. Гъ. Эгер дагълариз чIал чидайтIа. - Али! Али! Ичер гудай вахт атанвач, Али, валлагь, на кIвач хукIун тавур са чкани тач, Али. А. С. Багъни базар. * кIвач цIуьдгъуьнун гл., нин 1) кIвач, иесидилай аслу тушиз, шутхун хьана фин. Живедилай кIвач цIуьдгъуьнна, алукъна. Р. 2) куьч. гъалатI хьун, гъалатI ахъаюн. Сурхаяхъ пуд руш ава. Анисатни Жанисат бегьем гуьлар я. Зал илитIай Халисат - кифир. Заз Сурхая, за преступление ийидалди, зи столдихъ вичин лап гуьзел руш Анисат гъанй. Зи кIвач цIуьдгъуьнна. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. * кIвач чIуру векьел алукьун гл., нин кIвалах дуьз тахьун, фикир кьилиз акъат тавун. Адаз гада хтанмазди мехъер ийиз кIанзавай, амма кIвач чIуру векьел алукьна. Къенбер хуьруьз хтанач. Н. А. Къимет тецигай муьгьуьббат. * кIвач эцигай [вегьей] чкадал [эцигайнал] кьил эцигун гл., ни вири жуьредин къуллугъар кьилиз акъудиз гьазур хьун. Сабир дяведин цIун тIурфандик квай. «Вуна кIвач эцигай чкадал за кьил эцигда» лугьудай Къайитмаз чими месик къаткиз къарагъзавай. 3. Э. Рекьер сад туш. Зи стхайри, Али чан, вуна кIвач эцигайнал кьилер эцигда лагьана зи дидедин вилик, ада гайи некIедал кьин кьунва! Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Исятда куьне гьуьрметзава заз. Зи кIвач вегьейнал эцигзава кьил. А. Ал. Зун кIанзавай рушариз. * кIвач яргъи авун гл, ни гьиниз фин. Гила Лукьмана вичин кIвач мадни яргъи авуна. Сочидин курортда Камалан хци «Абхазия» пароходда сейр ийизва. 3. Э. Рамзият. Инлай кьулухъ Аминади Къулиеван кабинетдиз кIвач яргъи авунач. 3. Э. Гьуьлуьн лепеяр. Синонимар: кIвач ачухун, кIвач вегьин. ' * кIвачел акъудун [акъулдун] гл., ни вуж-вуч 1) чIехи авун, гьалдик кутун. Гьа и чIавуз урус халкьди Дагъустандиз дидевал авуна. Адан кьепIинихъ ширин-ширин манияр яна. Ам кIвачел акъудна. 3. Э. Рагьимат. Ашукь Абдул садрани уьмуьрдикай ва несилдикай магьрум хьанач. Ада кьве рушазни вад хциз тербия гана ва абур кIвачел акъулдна. Б. С. Халкьдин ашукь, руьгьдин шаир 2) кардик кухтун. Агьмедовни гьакI. Чухданн ада колхоз кIвачел акъудна. А. А. Лезгияр. 3) желб авун. Нагагь вири жемят кIвачел акъудайтIа, Кьвед-пуд юкъуз хуьре сиришта хутаз жеда. А. А. Лезгияр. Гьа юкъуз, пакад юкъуз милиционерриз эвернач. Амай вири инсанар кIвачел акъудна, Мегьамедсалегьа билет вахканач хьи, вахканач. А. А. Лезгияр. 4) тербия гун. Синоним: итим авун. * кIвачел акьалдун [акьалдарун; гъун нугъ.] гл. 1) ни вуж-вуч вичин тIебии гьалдиз гъун, вичин къайдадюс кутун. Дишегьлидихъ вичин мурад авай. Амни вичин етим хьанвай аял кIвачел акьалдарун тир. 3. Э. Уьмуьрдин гелер. Етимар кIвачел акьалдун патал чи халкьди зегъметни чIугвада, такьатарни эцигда. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Къамкъама завут кIвачел ахкьалдна кIанзава, четин месэла я. Гъ. КЪ. Четин бахт. Сад Аллагьди халкьда, диде-бубади Инсан кIвачел акьалдарда, фу гуда... А. Къ. Ярагъ Мегьамедан гьазават. Муаллимдин са йикъан зегъметдикни квачирбуруз чпиз тарс гайи, чеб кIвачел акъалдарайбурни чиз амукьдач. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. 2) вуж теспача квай гьалдиз гъун. Шагъзададин, адан юлдашрин ванери хуьруьн жемят кIвачел акъалднава: садбур къаварилай килигзава, садбуру рехъди чукурзава. Гъ. Къ. Четин бахт. Михьиз кIвачел акъалднава Дагъустан. Хан кваз такьаз, Ермоловни кваз такьаз, Табий жезва анжах лезги фекьидиз... А. Къ. Ярагъ Мегьамедан гьазават. * кIвачел акьалтун [акьалт хьун] гл., вуж 1) кIвачер чиле акIурна акъвазун, къарагъун. Зунни тадиз кIвачел акьалтна. А. Ф. Лянет. Мелик къарагъна, Вагьид чIарни юзанач, Ханум кIвачел акьалтна. Гъ. Къ. свас. Тамам аквазмазди, спелчи комендант кIвачел акьалтна. Гъ. М. Ирид къаш Халкьар къарагъиз хъфизвай кIвалериз, Къурбанабурни акьалт хьана кIвачел. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. 2) къекъвез чир хьун.... кIвачел акьалтун кумазни ам данадинни кIелерин, авай са калинни хиперин гуьгъуьниз фена. Гъ. Къ. Четин бахт. Рагьимат Гьажиева анжах кIвачел акьалтнавай... 3. Э. Рагьимат 3) гьерекатда хьун, гьерекатдик хьун. Пакамахъ экв хьана экъечIайла рагъ, Хуьре гъвечIи-чIехи кIвачел акьалтна. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. 4) вуж-вуч чIехи хьун, кьилдинвал къачун, дигмиш хьун, арадиз атун. СтIал Сулейманан тIварунихъ галаз лезгийрин ва гъакIни вири Дагъустандин литература кIвачел акьалтун алакъалу я. А. А. СтIал Сулейман. * кIвачел <алаз> хьун гл., 1) вуж гьерекатдик хьун, кIвалах ийиз хьун. Кьве къуз хьанач лугьуз кIвачел Вуч гьавалат хьана вун чал. С. С. Заз Агьмедован лап язух ава. Кас югъ-йиф кIвачел ала. Я недай чими фу, я къаткидай чими мес авай факъир туш. А, А. Лезгияр. 2) чан аламаз хьун. Ингье чун гьамиша марфадихьай чуьнуьх жез хьайи чIехи хъархъу тар. Ингье пад са мус ятIани цIайлапанди алугарнавай къавах. Ам гилани кIвачел алама. Гилани ада уьмуьр давамарзава. Б. Гь. Зулун пешер. 3) сагълам гьалда хьун, азарлу яз тахьун. - Аллагьдиз шукур хьурай, Хидир, къеникъе кIвачел ала, - жаваб гана Абдула. - Аквазва хьи, кьенвач. Я. Ш. Гьахъ квахьдач. * кIвачел ахкъудун [ахкьалдарун] гл., ни 1) вуж сагъар хъувун. Эхирдай профессорди: «Са куьникайни кичIе жемир, диде чан, чахъ авай кьван къуват эцигна, гьар гьикI хьайитIани кIвачел ахкъудда» - лагьана, гаф гана. Н. А. Къимет тецигай муьгьуьббат. 2) куьч. эвелан гьалдиз хкун Чаз гьатнавай нагъилрин кIватIалдалди «Шарвили» эпос кIватI хъувуна печатдиз акъудунин кар бегьем хьанва лугьуз жедач. Идалди анжах эпосдин тарихи диб кIвачел ахкъуднава. И. Къ. Шарвили. * кIвачел ахкьалтун (акьалт хъувун) гл., вуж-вуч. сагъ хъхьун, эвелан гьалдиз хтун. Дердияр чарадан жуванбур хьана,. Рахадай инсанар тиртIа вирибур, За зи чан эцигдай гьа йиф татана, Къуй кIвачел ахкьалтрай... И дуьнья такуна жегьилдиз кьейибур. Б. С. Инсанар дарда. - Ша вун Аллагьдиз килиг, шехьмир. А четинвилер вахтуналди я. Колхозни кIвачин кьилел ахкьалтда, - лугьудай дустуни. А. М. Постунал.... эхирдай профессорди, - Са куьникайни кичIе жемир, диде чна, чахъ авай кьван къуват эцигна, гьар гьикI хьайитIани, кIвачел ахкъудда», - лагьана гаф ганай. Н. А. Кьве рикIин хиялар. * кIвачел гъун кил. кIвачел акьалдарун. * кIвачел залан прил. руфуна аял авай. КIвачел залан пудакай кьве пай дишегьлийри аялар чIурзава. ЛГ, 2001, 22. II. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 |
| |||||||
|
