| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка КЬЕБ сущ.; -пIини, -пIина; -пIер, -пIери, -пIера таза аял ксурдай затI. ГъвечIибуруз кьеб, Данадизни еб... ХупI ярашугъ я. А. Гь. ХупI ярашугъ я. Кьеб. КьепIинлай фенва тангар, - На лугьуди, беневшайрин КIунчIунилай фенва гъалар. Экуьнин са гъед хьиз, аял Килигзава кьепIинай ваз. И. Гь. Са шикил. Кьеб такIан аялд хьиз, кIарзава епер, Акъатиз кIанзава кIеви тангарай. С. К. Этюд. КьепIин къвалав куьсридал Жигет алай хразвай. X. X. Зайнабан къелет. Зулужа баде хтулдин кьепIинихъ гала. К., 1988, 28. ХII. КЬЕВ сущ.; -цIи, -цIе; -ер, -ери, -ера са гьуьлуьн квай папариз чпиз чпин мукьвавал къалурдай гаф. Кьев авай папанди гьал туш. Р. КЬЕВВАЛ сущ.; -или, иле; -илер, -илери, -илера кьев тир гьал. * кьеввал авун гл. ни низ садрани санал туькIуьн тийидай къаст, ният аваз эгечIун. Вуна гила заз кьеввал ийизвани? КЬЕГЬАЛ 1 араб, прил. викIегь, кичIевал авачир. Къе Азербайжанда лезги халкьдин вишералдм кьегьал векилар ава. М. М. Лезги тIвар алатIа. Бес кеферпатан Азербайжандин, санлай къачурла вири лезгийрин тарих ни кхьида? И кIвалах кьилиз акъудун патал чаз гъейратлу рухваяр, кьегьал ксар кIанда. М. М. Чаз къагьриманар кIанда. Кьегьал хци дидед веси Даим рикIел хуьда, велед. С. К. Хциз. Синоним: игит. КЬЕГЬАЛ 2 сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра викIегь кас.... вун кьегьал я. Е. Э. Къедекни пер чуьнуьхайдаз. А кьегьалдиз вуч гаф ава... Е. Э. КIани ярдиз. Кьегьалвилер кьегьалри гваз хъфена, ЛукIар акваз ифена зун, ифена. М. М. Кьуна. Багъри халкьдиз сергьят авачир кьван вафалу тир Шарвили вичин хийирдихь галтугнавай кас ваъ, халкьдин динжвилихъ, генгвилихъ ялзавай кьегьал я. Б. С. "Шарвили" гьикI арадиз атана? Душмандин хура акъвазун патал 70 кIвалелай артух авачир гъвечIи хуьряй 80-дахъ агакьна кьегьалар, гзафбур чпин гуьгьуьлдалди, фронтдиз фена. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. КЬЕГЬАЛВАЛ сущ.; -или, иле; -илер, -илери, -илера кьегьал тир гьал.... бубадиз абуру чпин зиреквиликай ва кьегьалвиликай суьгьбетар ийизвай. Ф. Гьуьлуьн шив. Кьегьалвал я дерт эх авун, рехъ тагана ажузвилиз, Хьайи кардиз са чIавузни шехьуникай дарман авач. Ш-Э. М. Лугьуда хьи, и дуьньяда. Кьегьалвилер кьегьалри гваз хъфена, ЛукIар акваз ифена зун, ифена. М. М. Кьуна. Вичел партизан лакIаб алай Къурбанов Рамазана женгера кьегьалвал къалурна. Ж. Гь. Лекьерин гьуьндуьрда. Антоним: ажузвал. * кьегьалвал авун гл., ни кьегьал кар кьилиз акъудун. Ам акьван а вуна лугьудай хьтин пис ахвар туш, свас, зи рикIиз аян я: чи Гьасрета, гьинвачтIани зурба кьегьалвал авунва... К К. Шад хабар. КЬЕГЬАЛВИЛЕЛДИ нар. кьегьалвал хас яз. - И кьиликай кIусни фикир ийимир. Вуна кьегьалвилелди кIела, дуст. 3. Э. Рекьер сад туш. Ватандин ЧIехи дяведа кьегьалвилелди кечмиш хьайи рухвайриз баркалла! С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Синонимар: викIегьвилелди, викIегьдиз, кьегьалдаказ. Антоним: ажузвал. КЬЕГЬАЛДАКАЗ нар. кьегьалдин лишанар хас яз. Синоним: кьегьалвилелди. КЬЕГЬЯТ араб, прил. гьат тийизвай, кьит. Алай вахтунда кьегьят шей амач. Базардал вуч кIантIани ала. Р. * кьегьят авун гл., ни вуч кьегьят тир гьалдиз гъун. Советри эхиримжи йисара гьар са шей кьегьят авунвай. Р. * кьегьят хьун гл., вуч кьегьят гьалда хьун. Советрин эхиримжи йисара недай фуни кьегьят хьанвай. Р. Уьмуьрдин рехъ - четин, шадвал кьегьят хьанва къе. А. Къ. Саинсандиз... КЬЕЖ сущ.; -еди, -еда; -ер, -ери, -ера 1) ламувал, яд квай гьал. Кьукадин ва торфдин къатуни ва винел вегьей накьвади чил чин кьуникай хуьда, накьвадик хъуьтIуьз кIватI хьайи кьеж тада, тум Хъсандиз экъечIуниз куьмекда. ЛГ, 1998, 26. XI. 2) марф, жив. Йифиз кьеж къвайиди чир жезва. Р. 3) куьч. хийир. Алверчийри... гьиллебазрилай, няс арайрилайни ( гьа-гьабур тушни гьиллебазар туьретмишзавайбурни1) чпиз кьеж алудиз алакьда. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Антоним: кьур. * кьеж квай прил. 1) яд квай. Кьеж квай чиле нацI экъечIда. Р. 2) куьч. хийир къведай. Вири су дар, сифте нубатда округдин суд, кьеж квай чкаяр тир. ЛГ, 2002, 15. V. Вири къуллугъар кьеж квайбур жедач. Р. 3) зар. шевривал квай. - Са кьеж квай ихтилат ая, Мурсал муаллим, - гила ви нубат я, - лагьана тамадади руфунилай кап алтадизалтадиз. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. КЬЕЖЕЙ 1 кьежин глаголдин причастиедин форма. Кил. КЬЕЖИН. КЬЕЖЕЙ 2 прил. яд квай. Чун пакамалди кьежей парталар алаз мекьила чуьлда амукьна. А. Ф. Бубадин веси. Антоним: кьурай. * кьежей мез я гьал 'гьар са касдиз рахадай ихтияр авайди я, амма...' манадин ибара. Кьежей мез я - КIани патахъ рахада, Гьарда вичин кар я - вичиз аквада. Е. Э. ТIварун стхадиз. - Кьежей мецер я ман, - председателдини гумар акъадриз башламишна. - Абуруз чубанрини нехирбанри незвайди гзаф аквазва. Б. Гь. Заз эвера. КЬЕЖИН гл.; вуж-вуч; -ида, -ена; -из, -изва; -ин, -ирай, -имир; кьежин тавун, кьежин тахвун, кьежин хъийимир кьежей гьалдиз атун. Иесийри къалдай, гзаф вахтара йифиз экъечIиз данайрихъ къекъвез тамузчуьлдиз фидай, кьежена, галатна, ахвар тахьана хкведай. А. Ф. Риза. - Са йифиз зурба марфар къвана, чун михьиз кьежена. А. Ф. Бубадин веси.. Ада вичи шаламдин кьветIелар ахъайзавай, къеженвай шалар куьрсарна ва ахпа тумбочкадай кIуфа гьажибугъдадин кIап тунвай шуьше акъудна. 3. Гь. Лезгийрин Риваят. Антоним: кьурун. КЬЕЖИРУН гл., каузат., ни-куь вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -ррай, -мир; кьежир тавун, кьежир тахвун, кьежир хъийимир 1) кьежей гьалдиз гъун. Марфади кьежирда, ракъини кьурурда. Чил кьежирна вилерай тай накъвари. Е. Э. Заз сабур гуз. - Рагъ атана, югъ чими хьанвай, дагъдин рекьерай бугъ акъатзавай, марфади кьежирнавай чилер кьуразвай, А. Ф. Бубадин веси. ВацIун уламар чидай Усмана, Кьулан вацIай Уьзденни са артух кьежир тавуна акъудна. С. Ярагъви ашукь Уьзден. Антоним: кьурурун. 2) цвар авун. Аялди мукьвал-мукьвал кьежирзава. Р. КЬЕЗИЛ прил.; 1) залан тушир. АлукIнава кьезил егьер. Е. Э. БалкIанди тариф. - Ма, дуст кас, им заз ярашугъ затI туш. Жувахъ галаз вердишди хъсан я, ада гъиле кьадай хех алай вичин кьезил дергес вахчуна. Б. Гь. Заз эвера. 2) тамамриз регьят. Зегьмет кьезилди тушир... А. Ф. Риза. 3) секин, гужлу тушир. Кьуд пата атирлу цуьквери кьезил шагьвардал лепе гузвай... Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. * кьезил хесетрин прил. явавал квай, шевривал квай. КЬЕЗИЛАРУН гл., ни-куь вуч низ 1) залан тушир гьалдиз гъун. Чанта вахчуни зи пар кьезиларна. Р. 2) тамамариз, яшамиш жез регьят жедай гьалдиз гъун. Азадвили зегьмет кьезиларда. 3. Р. Веси. КЬЕЗИЛВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера 1) кьезил тир гьал. Рьилевай сумка къачурла, за гьасятда кьезилвал гьиссна. Р. Лезги халкьдин куьруьдаказни метлеблудаказ туькIуьр хьанвай саки вири мисалри чун мягьтеларзава, абуру чаз эстетикадин вири къайдайриз - кьезилвилиз, куьруьвилиз, маналувилиз, эсерлувилиз - гьуьрмет ийиз чирзава. «Самур», 2002, № 5. 2) кIвалахда ва яшайишда регьятвал. Салманан куьмекдалди чпиз гьихьтин кьезилвилер жедатIа, бязибуру планарни туькIуьриз хьана. М. Гь. Мехъер куьтягь тахьанмаз. КЬЕЗИЛДАКАЗ нар. кьезил лишан хас яз. Синоним: кьезилдиз. Антонимар: заланвилелди, заландаказ, заландиз, заланз. КЬЕЗИЛДИЗ нар. кьезил яз. Ремиза шалвардин кьулухъ галай жибиндай акъудна..., паспорт кьезилдиз столдал эцигна. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Синоним: кьезилдаказ. Антоним: заланвилелди, заландаказ, заландиз, заланз. КЬЕЙ кIус 1) зарафат ийидай алакъаяр авайбур сад-садав рахадайла, ишлемишдай гаф. - Ава хьи, кьей гачал, мад ваз аш гваз атанвайди я ман. Ф. Савдагардин папанни фекьидин кьиса. - На ви метлеб заз лагь ачух, - Гъавурда тур, кьей регъуьхбан. Са кIус 'Чшсанвилелд рахух, КIвалин юкь уьцIей, регъуьхбан. С. С. Регъуьхбан. 2) хъел кваз ва я экъуьгъун яз такIанвилин гьиссер къалурдайла ишлемишдай гаф. Къариди лагьана: «Пагь, кьей къужа, на ви руш секин авуна, зид гьакI туна». Лезги халкьдин махар. * кьей хва обр. жегьилар рахадайла, эркекриз лугьудай ибара. - Хъша, хъша, кьей хва, ина гзаф недайвал я вуна. С. М. ЦицIигъ-наме. - гьа, кьей хва, силисчи, вун тахсарадиз фий, вун гиликьрай, гьахьтин кьацIай, алчах силисчи. Я. Къафаров. Тахсара. - Гьа кьей хва, - лагьана Сейфуллагьди, - Шеки пата хварар кьадайла, зун ви дуст тир, гила, са кIвалах тIалабайла, ваъ. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. КЬЕЙДИ || КЬЕйИДИ обр. $ дуствилин араяр авай са яшдин жегьил (гзафни-гзаф) дишегьлияр рахадайла, ишлемишдай гаф. - гьакI лагь ман, кьейди. Заз чIехи гъамбар лагьайди хьиз хьана, руьгь фенай хьи... А. Ф. Бубадин веси. КЬЕЙИ 1 кьин глаголдикай хьанвай причастие. Кил. КЬИН. КЬЕЙИ 2 прил. чан аламачир, чан хкатнавай. Дагъдин хуьре камаллу са ашукь яшамиш жезвай. Ам чин тийидай гьич са касни лезгийрин арада авачир: ада мехъерар гурлу ийидай, цIийиз хьайи балайрал тIварар эцигдай, кьейибуруз ясдин теснифар бахшдай. 3. Гь. Лезгийрин Риваят. * кьейи япахъ йикь! межд. са никай-квекай ятIани артух гаф-чIал тавуна, рахун тавуна акъваз. Шаир ятIа, шаир хьухь, ТуштIа, лал хьухь, кьейи япахъ йикь тавуна. И. Гь. Са шиирдин тарихдай. * кьейи жендекдал пехъер алтIушда мисал 'кьуватсуз хьанвайдакай хийир къачуз амалсузарни алахъда' манадин мисал. Муса хьиз масабурни, чпиз са затI гьатдатIа акваз, кьейи жендекдал пехъер алтIушайди хьиз, Жаферал алтIушна. А. Ф. Бубадин веси. КЬЕЙИБУР сущ.; -у, -а; кьейи причастидикай хьанвай существительное; 1) вужар кьенватIа, гьабур. Кьейибурукай пис рахадайди туш. Р. 2) ни кьенватIа, гьабур. Ам кьейибур шадвилелди хъуьредай, чпи са еке гьунар авур хьиз уьткемвилелди рахунар ийиз-ийиз элкъвена хъфена. А. Ф. Лянет. КЬЕЙИВАЛ кьин глаголдикай ибарат хьанвай причастидин форма. Кил. КЬИН. КЬЕйИДИ сущ.; -а, -а; чан кумачирди.... азарди кьейиди зи кIвачиз гьисабна... А. Ф. Лянет. АльБараъ ибн Азиба, Аллагъ адалай рази хьурай, суьгъбет ийидай: "Чаз Расул Аллагьди, Аллагьдин салаватар ва саламар адан кьилел хьурай, азарлудал кьил чIугун, кьейиди кучудиз тухудайла сурухъ фин, тирш атайдаз хийир, сагъвал тIалабун, гайи кьинез вафалу хьун, зиллетдик квайдаз куьмек гун, эверайдаз гьай лугьун, салам гун эмирнавайди я ".. Диндикай суьгьбетар ||Самур, 1994, №3. КЬЕЙИЛА кьин глаголдин деепричастидин форма. Кил. КЬИЛ., КЬЕЙИТIАНИ 1 кьин глаголдин шартIунин форма. Кил. КЬИН., КЬЕЙИтIАНИ 2 нар. эсиллагь, са куьнилайни асуллу тушиз. Ви гаф зи кьин я. Зулейха мад за гатадач. Зун кьейитIани, гатадач 3. Э. Рекьер сад туш. Са кар гена хъсан я, ада вич кьейитIани зун маса гудач. 3. Э. Рамзият. «Мад ажузвал хъийидач», «Лап кьейитIани кьулухъ чIугвадач» лагьана Чигалиди Вичи-вичин вилик кьур къинер ЦIарудин ажугълу сес галукьайла, гару ягъай зулун пешер хьиз, кIвачерик аватна. Б. Гь. Заз эвера. КЬЕКЬЕЛ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра набататдин са жуьре. Чна дагъдиз физ анай кьекъелар гъидай. А. И. Живедал. КЬЕКЬЕМ || КIАКIАМ || КIАКI сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра вилин нине кIевзавай хамунал алай чIарар. Винел алай цIару читдин куьгьне яргъа ндикай аквазвай рехи чуруди чуьнуьхнавай кьурай чин, кьекьемар ацукь хьана, агаж хьанвай зайиф, экуьхъипи вилер, кьибле пата дагъдин ценерив гвай тамун кIапIалриз ва гъвечIи къурух векьериз килигзавай. А. Ф. Бубадин веси.... Селиматан яргъи кьекьемри кецуькзавай чIулав вилер ктабдин цIарара къекъвезва. 3. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем. - Мумкин я, - ада къайгъусуздаказ кьекьемар юзурна. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Залан хьанва хупI зи кIакIар, Кватнавайд хьиз цIурай ракьар, Кьве нагъв хьанва кьве чIехи къван, И зурба пар ялин гьикьван? С. К. Залай цифер алатзава. КЬЕЛ сущ.; -е, -е; -ер, -ери, -ера вичихъ уьцIуь тIям авай, лацу рангунин кристалрикай ибарат затI.... кIарабар цIал вегьена; хамуниз кьел яна. Б. Гь. Заз эвера. Агъади кьел квай къванциз данади ГьикI мез гудатIа, Бубадин шаламдин кIаниз гьакI мез гузвай. С. Гь. КIири Буба. Эгер цанвай векьер авачиз хьайитIа, малариз концетратламишнавай ем гана кIанда. Эгер къаяб кьел авачиз хьайитIа, чкачкадал куьлуь кьел чукIурун лазим я. К, 1985, 12. VII. Вечрен рганвай какаяр геждалди чIур тахьун патал абур кьелен це 10-15 декьикьада ргада. Хийирлу меслятар. || ЛГ, 2000, 30. III. * кьел квай прил. маналу. * кьел тIуьрда яд хъвада мисал 'гьар са кас вичи авур кIвалахдин нетижадин жавабдар я' манадин мисал. Кьел гьи касди неда, гьада яд хъвада. Е. Э. ТIварун стхадиз. КЬЕЛЕЧI прил. яцIувилиз акси лишан. Полдиз кьелечI тахтаяряна. Р. Антоним: яцIу. * кьелечI авун гл., ни вуч кьелечI гьалдиз гъун. * кьелечI хьун гл., вуч кьелечI гьалдиз атун. * кьелечI якIарин прил. кIарабар, мускулар яцIу, амма куьк тушир, яхунвал квай. # ~ балкIан, ~ хвар, ~ гьайван; ~ инсан, ~ гада, ~руш. КЬЕЛЕЧIАРУН гл., каузат., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; кьелечIар авун, кьелечIар тавун, кьелечIар тахвун, кьелечIар хъийимир кьелечI лишандиз гъун. Афардин чкалар лап кьелечIарна. Р. КЬЕЛЕЧIВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера кьелечI тир гьал. КЬЕЛЕЧIДАКАЗ нар. кьелечIвал хас яз. КЬЕЛЕЧIДИЗ нар. кьелечI яз. КЬЕЛИТI сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гьуьлуьн стхадин паб.... рагьметлу Агьмедан паб Селимата, вичин кьелитIдин гададин, Алиман, су саз лагьана... Гь. Къ. Четин бахт. КЬЕН сущ.; -цIи, -цIе; -ер, -ери, -ера накьвада цанвай набататдин чилел акъатнавай кьил. Афнийрин кьенер яргъи хьанва. Р. КЬЕНА, КЬЕНАЙ кьин глаголдин алатай вахтунин формаяр. Кил, КЬИН. КЬЕНЕР 1 кьен существительнидин гзафвилин кьадардин форма. Кил. КЬЕН. КЬЕНЕР 2 туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра атлуди вич алай балкIан муьтIуьгъарун патал са кьил адан сиве, муькуь кьил вичин гъиле кьадай, къайишдикай, тумаждикай, епиникай раснавай махсус затI. # балкIандал ~ акъалжун, балкIандин сивяй ~ акъудун, ~ гъиляй ахъай тавун. Сиве авай кьенерар акъудна балкIандив нез тазвай за. А. Ф. Лянет. Нагагъ и сефер гьар къвезвайдаз балкIанни, пурар, кьенер, вичиз дуланмиш хьун патал пул гана кIанзаватIа, пака ихьтин гьевесар генералдик мадни екебур акатда. А. А. Лезгияр азадвилин женгера. Бубади адан гъилер далудал ва кIвачер балкIандин кIаникай кутIунна, кьенерар пурарихъ вегьена, кьил хуьруьхъди элкъуьрна, балкIандиз цIай акъатдайвал кьве къамчи вегьена. С. Гь. КIири Буба. - Са кьуд жегьил фена, кавха Шайдадин муьхце авай балкIанрал алай пурар, кьенерар алудна, балкIанар чеб ахъайна. С. Ярагъви ашукь Уьзден. * кьенерар чуьнуьхайда балкIанни чуьнуьхда мисал 'куьлуь шей чуьнуьхайда гьадалай екедини чуьнуьхда' манадин ибара. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 |
| |||||||
|
