Вход | Регистрация
Лезгинский язык: Грамматика · Словари · Разговорники · Библиотека · Форумы

Толковый словарь лезгинского языка

· А · Б · В · Г · Гъ · Гь · Д · Е · Ж · З · И · Й · К · Кh · КI · Къ · Кь · Л · М · Н · О · П · Пh · ПI ·
· Р · С · Т · Тh · ТI · У · Уь · Ф · Х · Хъ · Хь · Ц · Цh · ЦI · Ч · Чh · ЧI · Ш · Ы · Ъ · э · ю · я ·


ВАКЪИА араб, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра гьакъикъатда арадиз атай гьал. Абуруз зи кьилел са вакъиа атайди хьиз жеда. Н. Мирзоев. Цуькверин ваза. За квез лишанлу вакъиа -уьлкведин Пенсийрин фонд тешкилайдалай инихъ 10 йис тамам хьун - рикIин ситкъидай мубаракзава. Н. Меликов. Къарарар гзаф кьабулна. Синонимар: дуьшуьш, агьвалат, кар, гьадиса, кьиса, кIвалах.

ВАКЬФА араб, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра вирида менфят къачузвай мискIиндин чил, затI. Жемятрин малари тIуьн патал и чил вакьфадиз вегьезва. К, 1991, 22.II.

ВАКIАРБАН сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра вакIарив гвайди. Чи хуьре садазни вакIарбан жез кIан хьаначир. Р.

ВАКIАРБАНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илери вакIар хуьдай пешекарвал.

ВАЛ 1 сущ.; -а, -а; -ар, -ари, -ара тандал ва хилерал цацар алай аскIан набататрин кIватIал. Са валакай юзайтIа къуьр, Акьахдай жугъун чида квез. С. С. Куьреда авай аламатар.

* валарай [вергерай] экъечIна, рекьел алайдан кьил хун гл., ни тахсиркар вич яз, дугъридак тахсир кутун.

* валариз катун векъи, гл., вуж са кардикай къерех хьун. Низ чида, ам и залда аматIа. "Къучагъди" анжах автоматдай милициядиз зенг яна, амма вич валариз катна. ЛГ. Синоним кьил къакъудун.

ВАЛ 2 вун тIварцIиэвездин чкадин II падеждин форма. Кил. ВУН.

вал 1 суф. существительнийрикай, прилагательнийрикай цIийи гаф арадиз гъидай суффикс: абад + вал - абадвал, мерд + вал - мердвал, намуслу + вал - намуслувал, гъвечIи + вал - гъвечIивал; абурлу + вал - абурлувал, гъахълу + вал - гьахълувал, къанажагълу + вал - къанажагълувал, хъсан + вал - хъсанвал. Женг чIугу даим Ислягьвал па­тал, азадвал патал ва хушбахтвал Вири халкьарин! А. Ал. ЦIийи йис. Бес инсанпересвал, халкьпересвал, ватанпересвал - ихьтин ерияр гила герек амачни? ЛГ, 1992, 20. IX.

вал 2 суф. причастийрикай деепричастие арадал гъи­дай суффикс: фидай + вал - фидайвал, недай + вал - недайвал. Эхирда вал къвезавай гафарин и къат са бязибуру гафунин дувулдикай чараз кхьизава: хъсанвал, большевиквал. И къатуниз кьилди метлеб тахьуниз килигна, има гьамиша гафунин дувулдихъ галаз санал кхьин лазим я, месела: хъсан­вал, мекьивал, бишивал ва мсб. Гь. Гь. Эдебиятдин чIаланни орфографиядин месэлаяр.

ВАЛАЙ 1 вал существительнидин къакъатунин II падеждин форма. Кил. ВАЛ.

ВАЛАЙ 2 вун тIварцIиэвездин къакъатунин II падеждин форма. Кил. ВУН.

ВАЛАРГАН сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра жуваз паб ва я гъуьл аваз масадахъ галаз гъуьлвилин ва пабвилин алакъаяр кьилиз акъуддайди. Кьилин духтурди суьгьбет авурдалай гуьгъуьниз чубан вичин паб рикI авачир залум дишегьли ва валарган тирдан гъавурда гьатна. ЛГ, 1996, 20.I. [Зарлишан]. Зун къе хьфида ви кIваляй. Хкана жуван валарганни адахъ галаз кеф чIугу. Н. И. Гьакимрин папар.

ВАЛЕРЬЯНКА урус, сущ.; -ди, -ла; -яр, -йри, -йра рикIин дарман. Валерьянкади куьмекнач рикIиз, Секинриз хьанач бромдивай кьил,.. Ш. Къ. Вун рахай чIавуз.

ВАЛИ || ВЕЛИ араб, куьгь., сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) агъа. Эй адалат, вали, Султан, Эй, играми Гьасан наиб. Е. Э. Наиб Гьасаназ. Кесиб кас хьайитIа вели, Хьанваз гьисабда ам дели. А. Гь. 2) ( чIехи гьарфунилай- В) эркекдин хас тIвар - Вели.

ВАЛЛАГЬ(И) араб, рах., кIус рахазвайда вичи лугьузвай гафар дуьзбур тирдахъ яб гузвайди агъун патал кьин яз лугьудай гаф. Акъат хьайла кар кардай, вун ишеда, Валлагь, яр, вун гьакI хьункай заз кичIеда. Е. Э. Яр гуьзел. Валлагьи, зун накьан йифиз кейфи ширетда хьана. Е. Э. Хьана. Зи рушан уьмуьрни пуч жеда... АкI жедайвал ийидач, валлагьи, ийидач! Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Валлагь, чан хтул, ихьтин аламатрин шагьид жеда лагьана фикирначир за. ЛГ, 1992, 31. III. Сад акурла, муькуьди Фидай, валлагь, рикIелай. Ш. Къ. Ахъая заз рак. Накь, валлагь, бегьем хъивегьун хьана, кьил тIаз рекьизва. М. Б. ЦIийи мискIин.

* валлагь(и)-биллагь(и)! межд. рахазвайда вичи лугьузвай гафар дуьзбур тирдахъ яб гузвайди агъун патал кьин яз лугьудай ибара. Бязибуру дуьнья кIевиз Кьада, валлагьи-биллагьи; А чIавуз кIеви хажалат Жеда, валлагьи-биллагьи. Е. Э. Вил вегьейла дуьньядиз. Ам гъейратдиз, валлагь-биллагь, буш я вун, Дамах кутаз гьар ник хьайтIан, къизил цам. Е. Э. Къизил цам. Лугьудай гаф "Валлагь, биллагь", Кар чидайбур туш... Гьакь. С. С. Куьреэгьлийриз.

ВАЛЧАГЪ сущ.; - ди, -да, -ар, -ри, -ра тандал алукIдай метIерал кьван парталдин жуьре. Валчагъ патал са кьуд-вад юкI тамам я. Е. Э. Яру, цIару гуьллуь чит. Шаламарни са куьгьне валчагъ ваз за гуда. А. Ф. Риза. Авач касни вав рабни гъал вугудай Бижгъер жезвай валчагъ хцун паталди. А. Ал. КIвале ктабрин харади кIевирнавай стол авай, муькуь пипIе валчагърин хара ва кровать эцигнава. 3. Гь. Лезгийрин риваят.

ВАЛЮТА урус, сущ.; -ди, -да къецепатан пул, пулунин уьлчме.

ВАН фарс, сущ.; -ци, -це; -ер, ери, -ера 1) сес(ер). "За салам гайиди вуч тир, квез цин ванцин гъиляй ван хьанач ман, за гьикIан? Ф. Ядни герек жедай кьван. Гьарай-эвер вуч я, ви ван, бахтавар. Е. Э. Билбил. 2) куьч. гафар-чIалар. Чаз хабарсуз ваз яр ава, Им вуч ванаря, бахтавар. Е. Э. Я бахтавар. 3) чIалан ачух тушир сесерин лишанрикай сад.... вири ачух тушир фонемаяр кьве чкадал: а) михьи ванцинбурунни ( сонорнияр); б) шумдинбур пайзава. Р. И. Гьайдаров. Лезги чIалан фонетика.

* ван авай ктаб, прил. чIалан ачух тушир сесерин лишан. Лезгидалди кхьенвай литературада, иллаки лезги чIалан учебникра, "ван авай", "ван авачир" лугьудай терминар фадлай гьатнава. Чи фикирдалди, "ванлу", "вансуз" терминар гьакъикъатдиз, а сесерин рахун физвай кьетIенвилив мукьва я ва чпин куьруьвиляй ишлемишиз асант я. Р. И. Гьайдаров. Лезги чIалан фонетика.

* ван авачир ктаб, прил. чIалан ачух тушир сесерин лишан.

* ван авун гл., ни 1) сес(ер) акъудун, рахун. - Ван ийимир, маймун! Сифте за вун ви бубадиз къалурин, ахпа курцIулдин вилер авайди, за вун дустагъда. А. Сайд. «Чуьнуьх гумбатI». Къудратлу ван ийиз тада чархарив. П. Ф. КIам. 2) кьатIунун, гьакъикъат чир хьун. Палабзава за квевай зи чар газетда чап авун. Белки, ам кIелна, а касдин бейниди са ван ийин. ЛГ, 2000. 14. XII.

* ван(ер) акъатун гл., нин-куьн 1) сесер малум хьун. Бирдан ардин ван акъатна. А. Ал. Эфирда. 2) са гьихьтин ятIани хабар чукIун. Мад къиметар багъа жеда лугьудай ванер акъатнава. Р.

* ван(ер) акьалтна [ацалтна, алаз] нар. кIевиз, яргъал ван кьведайвал. Шаддаказ хъуьруьнин ванер акьалтна, гьакI ачухдаказ чинай жезвай чир. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Тейлини Тават къуншияр тир. Абур кьведни гьайбатлу, зирек, вири кIвалахар алакьдай, ван алаз рахадай дишегьлияр тир. С. М. ЦицIигъ-наме.

* ван алаз нар. кIевиз. - Рекьел алайди вуж я! - ван алаз хабар кьуна инсанди. 3. Гь. Лезгийрин риваят. Реббиди зав чарчин луьле вугуда АцIурнавай кьисмет гьялдай кхьинрив Ва лугьуда: "Фад кIела кван ван алаз!" А. Къ. Шишкъавах.

* ван атун гл., низ нин 1) сесер агакьун. Ара-ара къув язавай вагьшида, Ятахрилай кицIеризни ван къвезвай. И. И. ХъуьтIуьн йиф. Гьаятда ктаб кIелиз ацукьнавай Садикьаз патавай хьиз «ЦIив-пIив» ийидай са ван атана. А. Сайд. ЧIижни хуьшрекан.... ам, ктабдин арада са кIус чар туна, ктаб акьална, чIижрен ван къвезвай патахъ килигна. А. Сайд. ЧIижни хуьшрекан. Мукьвал-мукьвал къведа ван лайлай хьтин ширширдин... А. Къ. Зун буьркьуь я ахвара... 2) (инкарвилин формада) лагьайвал тавун. Гьикьван лагьанай: «Ийимир, бала!». Ван атанач, атанач. Р.

* ван атIуй! &, межд. дишегьлийри ийидай экъуьгъун.

* ван(ер) гьатун гл., 1) хабар чукIун. Вагьабитар къведа лугьуз ванер гьатнава. Р. 2) сес аваз хьун. Зи япара ван гьатнава. Р. Зи кьиле ван гьатнава. Р.

* ван татун гл., низ, нин 1) сес агакь тавун. 2) лагьайвал тавун. [Зарлишан]. Ваз за лагьанайни, адав мецелди рахух, ам гъавурда тваз алахъ, ваз ван атанач. Вуна ам куьлегда туна, гатана... Н. И. Гьакимрин папар.

* ван тахьайдай кьун гл., ни гайи суалдиз ва я авур ихтилатдиз фикир тагун. - Квез кинодиз килигиз кIанзавачни? - вуж; ятIани суалдивди рахана. Абуру ван тахьайдай кьуна. Т. А. Зун куь арада.

* ван тийидай сес ктаб, сущ.; кушкушдалди сивяй акъудзавай сес. Ачух тушир сесерикай садбурук... анжах са кушкуш ( шум) жеда, месела: п. т. с... ихьтинбуруз ван тий­идай сесер лугьуда. М. М. Гь. Лезги грамматика.

* ван хьун гл., 1) низ никай сесер агакьун. Вакай пис гаф ванхьайила... Экв жедалди къведач ахвар. Ш. Къ. Вакай пис гаф ван хьайила... Ваз ван хьанай зун начагъ я лагьана. А. Ал. Муьжуьдар. «Пис кIелзавай, тарсара надинжвилер ийизвайди Мустафадин гада Навруз я», лагьай ван хьана. А. Сайд. Яру хьайи чин. 2) нин гъавурда гьатун. Аялриз гьич жедач зи ван, Авач кIвале ягълу, яван. X. Т. Эсерар. Куьн и Саиматан къвалавай санизни фидач. Ада гьи кIвалах ГьикI ая лагьайтIа, гьакI ая, ван хьанани. С. М. Маяк Саимат.

ВАНДАЙ ктаб, прил. кушкушдилай ван гзаф тир, гзаф ван галай. Ачух тушир сесерикай садбурук гьа кушкушни михьи ван кьведни жеда. месела: б, д, з. ихьтинбуруз вандай се­сер... лугьуда. М. М. Гь. Лезги грамматика.

ВАНЛУ ктаб, прил. чIалан ачух тушир сесерин лишан­рикай сад. Лезгидалди кхьенвай литературада, иллаки лезги чIалан учебникра, "ван авай", "ван авачир " лугьудай тер­минар фадлай гьатнава. Чи фикирдалди, "ванлу", "вансуз" терминар гьакъикъатдиз, а сесерин рахун физвай кьетIенвилив мукьва я ва чпин куьруьвиляй ишлемишиз асант я. Р. И. Гьайдаров. Лезги чIалан фонетика.

ВАННА урус, -ди, -да; -яр, -йри, -йра эхъуьн патал металлдикай раснавай яргъивал авай легъв. Ванна гьамиша нур гуз амукьдайвал, ам вахт-вахтунда хуьрекдин содани са шумуд стIал нашатырный спирт квай къаришмадай жезмай кьван векъи пекинал михьда. Хийирлу меслятар || ЛГ, 2000, 20. IV.

ВАНСУЗ ктаб, прил. чIалан ачух тушир сесерин лишанрикай сад. Вансуз гужлубур гьамиша кьве тахан кк, пп, тт, цц, чч гьарфаралди... къалурнава. Р. И. Гьайдаров. Лезги чIалан фонетика.

ВАНУН гл., ни -да, -на; -из, -зава; -а, || ван ая, -рай, -ин, -мир; ван авун, ван тавун, ван тахвун, ван хъийимир. сесер акъудун. Къуба пата цаву ванда, Цав цифери кьунва жал? Ш. Ю. Чи девирдин манияр. 2) рахун. Трубка кьур а чIехида Алайбуруз: «Ванмир, акъваз, Лап чIехиди меркездавай, Рахазва хьи и захъ галаз». Ж. Са чIехида авур амал.

ВАР фарс ( * санскрит ), сущ.; -ци, -це; -ар, -ари, -ара 1) кIвалерихъ жедай гьаятдин еке ва кьакьан са ва я кьве хилен ракIар.... и шегьердал къванерикай еке цал элкъуьрнавай, шегьердиз фин паталди тек са вар авай. Ф. Лайихлу паб. Буьлуьлдин шуьше пенжера, Хунча къапу, ширли варар... Акурбур гьейран я, Гьажи. М. А. Ваз мубаракрай тавхана. Руш къалабулух кваз рахана, ам варцин ахъа пата акъваз хьана. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Бахтуни гатурай чи ракIар, чи вар, Вуна чун кIеверай акъуда, Гъуцар. Халкь патал гьар са югъ жедайвал сувар, Лугьурай бахтлу я, шад я лезгияр. С. К. Яран сувариз. 2) футбол къугъвадайла, туп ракъурдай чка. Исмаилов Мамед хуьруьн футболдин командадин варар хуьзвайди тир. ЛГ, 2001, 22. II.

ВАР туьрк ава. * вар-юх сущ. авай-авачир мал-девлет. Бубадилай амай варюх маса гана пул жибинда тун адан намусди кьабулзавачир... 3. Гь. Бубадин кIвал.

ВАРА || ВАРА(КИ)! межд. "килиг гьа! " манадин гаф. Мад вара ихътин кар тахьуй, Гьамиша кIвал ишигълу хьуй. М. А. Мирзалидиз. Къугъван чун кутIуниз вилер: Бараки Садни гьат тавурай гъиле! А. Ал. Аялвиликай баллада.

* вара-вара(ки)! межд. 'килиг гьа!' манадин ибара. -Вара-вара зун хкведалди куьне иниз цавай фидай нуькIни ахьайиз тахьуй!, - лагьана, ибурузни буйругъ гана. Ф. Кесибдин хва Къагьриман. [Мирим]. Вара-вара и калхуздик гьич экечIиз тахьуй. Гь. Гь. Колхоз. Вара-вара ам, хъел кваз, я хъвер кваз рахадайла, къаншарда итим хьайитIа, русвагь хьана. Къ. М. РикIелай фидач, инсанар. Вара-вара ягъалмиш жез тахьуй. Къ. Къ. КIири Буба.

* вара-зара авун гл., ни вуч; вуч ятIани са манани авачиз, пуч авун, гъиляй вегьин. Жуван аялрин гъиляй ажуз хьана, ингье, абур гваз жегьил уьмуьр варанизара авунвай кас я. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. РикIиз тIал акъудзавайди а еке зегьметралди вирида санал битмишарай чIехи девлетар гила вара-зара авун я. М. Жалилов. «... Фу гайиди я гьамиша».

* вара-зара хьун гл., вуж-вуч; са манани авачиз харж хьун, амачир гьалдиз атун. Гьа икI халкьдин пуларикай Са пай вара-зара хьана. Ж. Зав пул атIур машин гван. Иеси авачир кIвалени, гьар вуч хьайитIани вара-зара жеда. ЛГ, 1993, 16. III.

ВАРВАР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра це жедай хъиперин са жинс.

ВАРДАНАГ фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) дараматдиз тIили татун патал накьвадин къавал элкъуьрдай махсус кIанчI, кьван. Такъванмаз хар, такъванмаз къвал, Мийир-Межер, Варданагар гьалмир къавал, Мийир-Межер. А. Къ. Мийир-Межер. Жафер килигна: къвалав рагъул са вак акъвазнавай, Руквадин къавуз гудай варданаг хьтин яргъи ва элкъвей, вичихъни кIинтI хьтин тум галай вак. А. Фет. Вак хьтин. 2) чукьвандин, шалмандин кьатI.

ВАРЗ сущ.; -цра, -цра; -рцар, -рцари, -рцара 1) терм. Варз теквилин кьадарда цавун аршда авай, вичи ракъинилай къачузвай ишигъдалди йифиз чил экуь ийизвай ва амай гьетерилай чилиз мукьва гъед. Зуьгьре яни, ам варз яни, ам гъед яни... Е. Э. Алагуьзлидиз. Ни алудрай сергьят Кьулан вацIалай, Жедайвал са рикI сагълам са беденда? Къведач кьван сад чаз куьмекиз Вацралай, Гузвай затI туш кьван азадвал туьквендай? Б. С. ЖедатIа ша куьмека. И арада цавай заз Аквада мад нур гузвай рикIиз чими элкъвей Варз, Килигиз заз кьвазнавай... Вацра жаваб гана заз: - Зиди туш за гузвай экв - Ам ракъинин нур я за, Гуьзгуьди хьиз, гузвай квез, Хсуси экв авач захъ... И. Асл. Зи рагъ гила хъфизва; 2) йисан вахтунин цIикьвед паюникай са пай. И пуд вацран къене вун гьуьлел алад. Ф. Гьуьлуьн руш. Беневшадин рикIел, аламатдин ахвар хьиз хквезва: и гатун пуд варз гзаф гуьзелдаказ, са вилиз акуна, муькуь вилиз такуна, акъатнай. Гь. Къ. Магьи чан Дилбер. Зи рикIел хъсандиз алама. 1968 - йисуз за «Къизил Къусар» газетдин редакцияда са шумуд вацра кIвалахнай. Чи коллектив вад вацра кьве сеферда мелез экъечIнай. М. М. Лезги тIвар алатIа.

* варз акьун [алукьун] гл. варз малум хьун.

* варз акIун гл. варз аквадай вахт куьтягь хьун.

* варз кьун гл. гузвай экв вахтуналди амукь тавун.

* вацран эквер сущ.; вацра экв гузвай йифер.

* вацран кьилер сущ.; гьар вацра дишегьлидин аялдин кIваляй иви къведай вахт. ЧIухлумпIрин дарманар иви фин акъвазарун патал, вацран кьилер четиндиз кьиле фейила... ишлемишда. ЛГ, 2002, 25. IV.

* вацран мичIер сущ.; вацран экв авачир йифер. Вац­ран мичIер йиф тир. И. В. Чирхчир.

* варз хьтин чин сущ.; элкъвей ва лацу чин.

* вацран мичIера гьетери артух экв ийида [гуда] мисал чIехиди зайиф хьайила, гъвечIибуру чпин "алакьунар" къалурда. * цIийи варз.

ВАРИАНТ урус, ктаб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра сад-садалай тафаватлу жуьре. 1969 - йисан ноябрдиз Забит Ризванова ва Байрам Салимова эпосдин пуд вариант ва адан пас­порт... СССР-дин Илимрин Академиядин Дагъустандин филиалдин гъилин хатIарин фондуниз вахкана. Р. Р. Лезги халкьдин игитвилин эпос. Фонемаяр лезги литературный чIала, зи фикирдалди, 43 ава, амай сесер гьа фонемайрин и ва я маса шартIарилай аслу яз пайда хьанвай вариантар я. Р. И. Гьайдаров. Лезги чIалан фонетика.

Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
© 2013-2024 · Alpania-Mez Контакты Хостинг от uCoz